Αυτοβιογραφικά είδη (Ημερολόγιο, Αυτοβιογραφία, Απομνημονεύματα). Μέρος 2ο. Στο Γυμνάσιο.

Αφού είδαμε, λοιπόν, τι είναι τα αυτοβιογραφικά κειμενικά είδη και ποια είναι η σχέση μεταξύ τους αλλά και με άλλα κειμενικά είδη, ας πούμε και κάποια σχόλια για όσα κείμενα αυτοβιογραφικά  (ή έχοντα αυτοβιογραφικά στοιχεία) συνήθως διδάσκονται (τουλάχιστον από μένα... ) στο Γυμνάσιο...

1) Στην "Αναφορά στο Γκρέκο", από όπου και το απόσπασμα με τίτλο "Η Νέα Παιδαγωγική" που περιέχεται στο σχολικό εγχειρίδιο της Α΄ Γυμνασίου, ο Νίκος Καζαντζάκης αφηγείται τη ζωή του  με τη μορφή μιας  αναφοράς  πεπραγμένων, την οποία απευθύνει  (υποτίθεται) στον συμπατριώτη του μεγάλο ζωγράφο Δομήνικο Θεοτοκόπουλο.

"Ο Άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης"  - El Greco

Η ποιητική γραφή και το γλαφυρό και επιμελημένο  ύφος του Καζαντζάκη οδηγούν το κείμενό του στα όρια της "μυθιστορηματικής βιογραφίας".  Στην "Νέα Παιδαγωγική", ο αφηγητής αφηγείται σε α' πρόσωπο τα γεγονότα της ζωής του, εναλλάσοντας δυο αφηγηματικές "φωνές": του ώριμου αφηγητή και του εαυτού του ως παιδί... 

2) Ο Μακρυγιάννης έγραψε τα "Απομνημονεύματα", όπως μας αναφέρει, με σκοπό να διδάξει και να παραδειγματίσει, λέγοντας την αλήθεια, όπως την έζησε,  και αίροντας οποιαδήποτε μορφή καπηλείας της, διότι, όπως λέει,  "Είμαστε στο Εμείς και όχι στο Εγώ" (και ο ίδιος καθόλου δεν φταίει εάν η φράση του η ίδια αργότερα έγινε/γίνεται αντικείμενο καπηλείας προς εξυπηρέτηση ιδίων συμφερόντων από κάποιους... ). Κάπως έτσι δεν ξεκίνησε την "Ιστορία" του και ο Θουκυδίδης; Αφηγείται  τα σημαντικότερα γεγονότα της ζωής του , τα  έργα και τις ημέρες του κατά τη διάρκεια της Επανάστασης και εκφράζει τις απόψεις του, στρεφόμενος ενάντια σε αυτούς που καπηλεύονται το αίμα των άλλων. Στο βιβλίο της Λογοτεχνίας της Γ΄ Γυμνασίου ανθολογείται η αρχή των "Απομνημονευμάτων", στην οποία ο Μακρυγιάννης, σε α' πρόσωπο, αναφέρει τον τόπο και το χρόνο  έναρξης της συγγραφής, δηλώνει ότι εξαιτίας αυτής έμαθε να γράφει,  αιτιολογεί και δικαιολογεί την πρόθεση του, ξεκαθαρίζει   ότι σκοπός του είναι η αποκάλυψη της αλήθειας και κλείνει με τη φράση που ανέφερα στην αρχή. "Είμαστε στο Εμείς" ...

Για όλα αυτά "το τσάκισε το χερι του"...

(Δεδομένου ότι οι αρχικοί στίχοι του ποιήματος του Χριστιανόπουλου το οποίο μελοποιείται εδώ είναι κατά τι πιο καυστικοί, ίσως να μην ταίριαζε εδώ. Αλλά,  ακόμα κι έτσι ...)

3) Το αυτοβιογραφικό κείμενο  της Ελισάβετ Μουτζάν (ακόμα επιμένω να μην χρησιμοποιώ  και το "Μαρτινέγκου") μέχρι πρόσφατα θεωρούνταν εσφαλμένα (και κατά τη γνώμη μου) ότι ανήκε στα "Απομνημονεύματα", μόνο και μόνο λόγω χρονικής ταύτισης της ζωής της Μουτζάν με την Επανάσταση και  εγγύτητας με την συγγραφή των Απομνημονευμάτων των αγωνιστών. Την εσφαλμένη αυτή αντίληψη αναπαράγουν και οι ανθολόγοι του σχολικού βιβλίου.  Μόνο που η Μουτζάν  δεν έζησε μεγάλα  γεγονότα, τουλάχιστον ως αυτόπτης μάρτυρας. Και αυτό μας λέει σε α΄πρόσωπο, αφηγούμενη πώς έμαθε την έναρξη της Επανάστασης, στο πρώτο απόσπασμα που ανθολογείται στη Λογοτεχνία της Γ΄ Γυμνασίου. Το γιατί μας το λέει στο δεύτερο ανθολογούμενο απόσπασμα. Ήταν γυναίκα. Άρα, περιορισμένη. Και γυναίκα στα Επτάνησα. Άρα, περισσότερο περιορισμένη. Και γυναίκα αριστοκρατικής καταγωγής στα Επτάνησα. Άρα, πρακτικά, φυλακισμένη... Και η ίδια γνωρίζει πως η εμπειρίες της ζωής της δεν είναι συγκλονιστικές,  αλλά τις αφηγείται με σκοπό τη σύνταξη ενός μανιφέστου διαμαρτυρίας για αυτά που υφίστανται οι γυναίκες (κι όχι μόνο η ίδια) λόγω του φύλου τους. Και κάπως έτσι, κατορθώνει να διατηρήσει μέχρι το τέλος και να διακηρύξει  την πνευματική  της ελευθερία. 

Για το πώς διαχειρίστηκε η Μουτζάν το δίλημμα "γάμος ή θάνατος" που της επιβλήθηκε και το πώς επιλέγοντας τον γάμο  επέλεξε και τον θάνατο, διαβάστε εδώ και εδώ. 

Ο παντογνώστης αφηγητής στο απόσπασμα από το μυθιστόρημα  "Ε.Π. " της Ζωρζ Σαρρή που ανθολογείται με τίτλο "Και πάλι στο σχολείο"
στο βιβλίο Λογοτεχνίας της Β' Γυμνασίου διόλου δεν φαίνεται να γνωρίζει πως η Ζωρζ,  η κεντρική ηρωίδα της ιστορίας την οποία αφηγείται σε γ΄πρόσωπο,  είναι η συγγραφέας της ιστορίας... Απλώς την αφηγείται. Διότι εδώ έχουμε να κάνουμε με ένα εφηβικό μυθιστόρημα με αυτοβιογραφικά στοιχεία...  Εδώ μπορείτε να δείτε λίγα παραπάνω σχόλια για το κείμενο αυτό και  εδώ να διαβάσετε το "Και πάλι στο σχολείο", ακόμα μια φορά...

Ο ... Αττίκ και η χρήση αυτοβιογραφικών στοιχείων είναι το μόνο πράγμα που συνδέει το μυθιστόρημα της Σαρρή και το διήγημα του Γιώργου Ιωάννου (κι αυτό στη Λογοτεχνία  της Β΄ Γυμνασίου) "Να ΄σαι καλά, δάσκαλε". Γιατί εδώ τα  πράγματα είναι λιγάκι πιο περίπλοκα. Ο Γιώργος Ιωάννου (ο οποίος ταυτίζει, ουσιαστικά, στα περισσότερα διηγήματά του τον αφηγητή του με τον ίδιο ) εδώ κάνει διαφορετικές επιλογές. Για να αφηγηθεί το προσωπικό βίωμα, τη συλλογή δημοτικών τραγουδιών την εποχή που δούλευε ως φιλόλογος σε σχολεία της επαρχίας, εφευρίσκει έναν πρωτοπρόσωπο αφηγητή.  Κρατάει για τον εαυτό του το ρόλο του δασκάλου - ήρωα της ιστορίας (βρίσκοντας και την ευκαιρία να προτείνει ένα μοντέλο διδαδκαλίας που απέχει παααααααααααααααάρα πολύ απο το μοντέλο της "Νέας Παιδαγωγικής") και βάζει έναν  υποτιθέμενο μαθητή του να την εξιστορήσει, ενδυόμενος το ρόλο του αφηγητή.  (Τυχερός, πάντως, ήταν ο Ιωάννου. Εμένα που 'βαλα τα παιδιά μου να παρουσιάσουν και να σχολιάσουν ταινίες που σχετίζονται με την εκπαίδευση δεν μου  είπε κανείς να ' μαι καλά!!! Όλο γκρίνιες άκουγα... Μάλλον πρέπει να μου γράψω κι εγώ ένα ...διήγημα! ). 

Ο Αντώνης Σουρούνης (είμαστε ακόμα στη Λογοτεχνία Β' Γυμνασίου)  στο αφήγημα του "Άνθρωποι και δελφίνια "   χρησιμοποιεί μια προσωπική εμπειρία ως έναυσμα για να γράψει σε πρώτο πρόσωπο ένα κείμενο καταγγελίας της κακομεταχείρισης  των δελφινιών, με σκοπό να ευαισθητοποιήσει τους αναγνώστες του. Κι αλήθεια, ευαισθητοποίησε τουλάχιστον ένα φιλόλογο ( όπως φαίνεται εδώ κι εδώ) και καμιά δεκαπενταριά μαθητές του Γυμνασίου Αφάντου...

Η Λιλή Ζωγράφου στο διήγημά της
"Στρίγγλα και καλλονή" (Α΄ Γυμνασίου) φαινομενικά αυτοβιογραφείται. Γιατί ουσιαστικά το διήγημα της αποτελεί έναν φόρο τιμής στην αγαπημένη της σκυλίτσα. Το ξέρω γιατί κι εγώ το 'χω κάνει... Κι όχι μόνο εδώ... (Η γάτα ήταν, είναι δική μου... )

Υ.Γ. : "Η- Βαγγελιώ- δεν-είσαι-εντάξει" του Γιώργου Σκαμπαρδώνη (Α' Γυμνασίου) και "Η τρίπλα των ονείρων" του Δημήτρη Μίγγα (Β' Γυμνασίου) αποτελούν εξαίρετο παράδειγμα του πώς οι αφηγηματικές τεχνικές των αυτοβιογραφικών ειδών χρησιμοποιούνται σε μη (δηλωμένα τουλάχιστον) αυτοβιογραφικά κείμενα, για να προσδώσουν την αυθεντικότητα της μαρτυρίας και την αύξηση της  έντασης της αμεσότητας και της παραστατικότητας...

Υ.Γ. 2 : Δεν θα αναφερθώ στα αυτοβιογραφικά στοιχεία που υπάρχουν σε ποιήματα όπως το " Οι Γάτες των Φορτηγων"  του ναυτικού Νίκου Καββαδία ή  το "Τι έπαιξα στο Λαύριο" του τραγουδοποιού Διονύση Σαββόπουλου. Θεωρείται αυτονόητο ότι η ποιητική φωνή εκκινά από την προσωπική εμπειρία... Εκτός κι αν είσαι ο Βαλαωρίτης και γράφεις για τον Αστραπόγιαννο. Αλλά ακόμα και τότε, η επιλογή σου κάτι λέει για σένα...

Υ.Γ. 3: Θαρρώ πως κάπου στη Λογοτεχνία της Β΄ Γυμνασίου έχει ένα απόσπασμα από το "Ημερολόγιο της Άννα Φρανκ".  Ξέρετε, το κοριτσάκι εκείνο που έγραφε ένα ημερολόγιο, με τη μορφή επιστολών στην υποθετική της φίλη Κίττυ, όταν κρυβόταν από τους Ναζί . Και που μετά το πιάσανε και το σκοτώσανε και μετά θάνατον εκδόθηκε το ημερολόγιο και σκόρπισε ρίγη συγκίνησης σε πλήθος ανθρώπους που οι ίδιοι ή οι προγονοί τους αδιαφορούσαν, όταν το πιάνανε και το σκοτώνανε, διότι   ασχολούνταν με σημαντικότερα ζητήματα, αν μπήκε ο μισθός τους ή αν πάρουν δώρο Χριστουγέννων). Γιατί δεν το δίδαξα άραγε ποτέ; Ίσως πρέπει κάποια στιγμή να το κάνω... Ποιος ξέρει; Ίσως και τώρα να υπάρχει ένα (και δυο και τρία και τέσσερα και πολλά) κοριτσάκι (και αγοράκι και παππούς και γιαγιά και άντρας και γυναίκα και έφηβος και νεάνιδα) που το πιάνουνε και το  σκοτώνουνε (κυριολεκτικώς, μεταφορικώς, ποικιλοτρόπως, βάλτε κι εσείς ένα επίρρημα, θα ταιριάζει) την ώρα που η κοινή γνώμη ασχολείται (και πάλι) με τα ίδια κεφαλαιώδη ζητήματα.  Το γρηγορότερο μάλλον θα πρέπει να  το κάνω.... Γιατί η δίψα για ζωή της Άννας Φρανκ - κι ας μην την έζησε- δείχνει τον δρόμο...