Η πόλις εάλω: Η άλωση της Κωνσταντινούπολης

Λίγα λόγια για την Άλωση της Πόλης.

Η Κερκόπορτα

Οι Πέρσες διάβηκαν το στενό των Θερμοπυλών από ένα ορεινό μονοπάτι της Οίτης που τους έδειξε ένα ντόπιος, ο Εφιάλτης. Από τότε το όνομα του Εφιάλτη είναι συνδεδεμένο με την προδοσία. Η Κερκόπορτα ήταν μια μικρή πόρτα στο τείχος της Κωνσταντινούπολης. Κατά την παράδοση, αυτήν βρήκαν αφύλαχτη από κει εισήλθαν (και πιθανόν από εσωτερική προδοσία) στην Πόλη λίγοι γενίτσαροι κατά την μεγάλη έφοδο στις 29 Μαΐου 1453, διασπώντας έτσι την άμυνα των πολιορκούμενων που νόμισαν ότι η Πόλη είχε αλωθεί και προκαλώντας  έτσι πραγματικά την άλωση της. Σήμερα, η λέξη χρησιμοποιείται συμβολικά, για να δηλώσει το αδύναμο σημείο σε μια συμπεριφορά, μια στάση, μια άποψη.  Μια αμελητέα... αμέλεια, αλλά ικανή, παρόλα αυτά, να προκαλέσει την κατάρρευση.

Η Άλωση

Στο παρακάτω βίντεο, που φτιάξαμε με την κα Ελευθερία, σε ανύποπτο χρόνο, δραματοποιείται η Άλωση της Κωνσταντινούπολης...

Δείτε και την ψηφιακή αφήγηση που έφτιαξα αργότερα βασισμένη στο βίντεο... 

Παρά την ηρωική και απεγνωσμένη προσπάθεια των υπερασπιστών της και τη "λεωνίδεια" άρνηση του τελευταίου αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Παλαιολόγου να παραδώσει την πόλη, ο αγώνας ήταν άνισος και το αποτέλεσμα προδιαγεγραμμένο... Την Τρίτη 29 Μαΐου 1453 ο Μωάμεθ ο Β' (που ονομάστηκε για αυτό το λόγο "Πορθητής") κατέλαβε την Κωνσταντινούπολη. Η πόλη σύμφωνα με το θρησκευτικό νόμο των μουσουλμάνων μαχητών παραδόθηκε σε τριήμερη λεηλασία και αποτέλεσε -ως τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, όταν ο Κεμάλ Ατατούρκ ίδρυσε την "Τουρκική δημοκρατία" και μετέφερε την πρωτεύουσα στην Άγκυρα- την πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. 

Για τους προληπτικούς. 

Ο Tζέησον Φρέντι Κρούγκερ [μου πήρε μόλις 12 χρόνια και 10 μήνες και 24 μέρες να παρατηρήσω το εκ παραδρομής λάθος... καλά είναι! ]είναι ο βασικός χαρακτήρας  της σειράς ταινιών τρόμου με γενικό τίτλο "Παρασκευή και 13" και τα τελευταία 40 χρόνια ξεκοιλιάζει στο σελιλόιντ , με δημιουργικότητα και φαντασία, πλήθος ανθρώπων που είχαν τη ατυχία να βρεθούν στο δρόμο του, όταν σουλατσάρει κάθε... Παρασκευή και 13. Στους Αγγλοσάξονες η σύμπτωση Παρασκευή και 13 θεωρείται γρουσούζικη μέρα, γιατί η Παρασκευή είναι καταραμένη μέρα, μια και τότε σταυρώθηκε ο Χριστός, και το ίδιο συμβαίνει και με το 13, μια και ο ο Ιούδας ήταν ο 13ος μετέχοντας του "Μυστικού Δείπνου". Στην ελληνική παράδοση, η αντίστοιχη καταραμένη και γρουσούζικη μέρα είναι η Τρίτη και 13. Σύμφωνα με τις περισσότερες και εγκυρότερες εικασίες, η Τρίτη πολιτογραφήθηκε στο λαϊκό υποσυνείδητο ως καταραμένη μέρα, επειδή Τρίτη καταλήφθηκε η Κωνσταντινούπόλη, δείγμα και αυτό της επίδρασης του γεγονότος στους ανθρώπους. Ο αριθμός 13 θρυλείται ότι έχει σχέση με το άθροισμα των ψηφίων του (όχι και τόσο σωτηρίου) έτους 1453 -οπότε και αλώθηκε η Πόλη. Τώρα το γιατί επικράτησε το 13 και όχι το 29 (ημερομηνία της Άλωσης) ή το 4 που προκύπτει αν ξαναπροσθέσουμε μεταξύ τους τα ψηφία του 13, άγνωστον... Ίσως η διαδεδομένη προληπτική αντιμετώπιση του αριθμού 13 να οφείλεται και σε κάποιου είδους συμφυρμό των ανατολικών-βυζαντινών με τις δυτικότροπες δοξασίες. Για την ιστορία πάντως, (μια και Ιστορία κάνουμε) το 4 θεωρείται γρουσούζικος αριθμός στην κινεζική παράδοση- μάλλον εκείνοι έκαναν την πρόσθεση! (Ευχαριστώ ιδιαίτερα την gia_des για τη βοήθεια της στο κομμάτι αυτό.)

Θρύλοι...

Το γεγονός αυτό της άλωσης αποτέλεσε κομβικό σημείο στην ελληνική εθνική συνείδηση, λόγια και λαϊκή... . Αμέσως δημιουργήθηκε η πεποίθηση στους υποδουλωμένους πια χριστιανούς ότι ο θεός τους τιμωρεί για τις αμαρτίες τους ("Είναι θέλημα θεού η Πόλη να τουρκέψει" ), αλλά, όταν θα τους συγχωρέσει, θα την ανακτήσουν ξανά ("Σώπασε κυρα - Δέσποινα και μην πολυδακρύζεις Πάλι με χρόνια και καιρούς πάλι δικά μας θα 'ναι) με αρχιστράτηγο τον "μαρμαρωμένο βασιλιά", το τελευταίο αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Παλαιολόγο ο οποίος, σύμφωνα με το θρύλο, δεν πέθανε. Τον μαρμάρωσε ο θεός, για να τον προφυλάξει, και περιμένει την μέρα που θα εκπληρωθεί η προφητεία και θα ξαναζωντανέψει, ώστε να ηγηθεί της ανακατάληψης της Κωνσταντινούπολης. (Μια "προφητεία" αναφερόταν σε 555 χρόνια μετά την άλωση. Πρόπερσι δηλαδή...)

 ...και "Θρήνοι"

Ιστορικά δημοτικά τραγούδια (το οποίο σημαίνει ότι αντλούν το θέμα τους από πραγματικό ιστορικό γεγονός )που διεκτραγωδούν την  άλωση από τους Τούρκους σημαντικών πόλεων και, κυρίως, της Κωνσταντινούπολης. Γράφτηκαν είτε αμέσως μετά είτε αργότερα από τα γεγονότα στα οποία αναφέρονται. Έκτος από την περιγραφή των συμβάντων, εκφράζουν τη θλίψη για την απώλεια και την ελπίδα της ανάκτησης. Έχουν μικρή λογοτεχνική αξία αλλά μεγάλη ιστορική. Τα αποσπάσματα σε παρένθεση στη προηγούμενη παράγραφο, τη σχετική με τους θρύλους, προέρχονται από τέτοια δημοτικά τραγούδια. 

Τα Χρονικά.

Οι "ιστοριογραφίες" της Άλωσης, κείμενα που, μεταξύ άλλων,  αφηγούνται την άλωση της Πόλης. Είναι γραμμένα από συγγραφείς που έζησαν κοντά χρονικά με το γεγονός και σε γλώσσα. περισσότερο ή λιγότερο, αρχαΐζουσα ως αρχαία. 

Τέσσερα χρονικά έχουν διασωθεί.

Χαλκοκονδύλης: Περιγράφει τα εσωτερικά γεγονότα της Βαλκανικής μέχρι την άλωση .Ο τίτλος της ανάρτησης προέρχεται από την δική του  περιγραφή της κατάληψης της Πόλης.

Κριτόβουλος: Διακρίνεται για τη συμβιβαστική του τάση απέναντι στο κατακτητή.

Δούκας: Γράφει  κυρίως για τις φράγκικες κτήσεις της Μ. Ασίας και της Λέσβου.

Φραντζής: Ο μόνος αυτόπτης της άλωσης. Το έργο του είναι το καλύτερο από όλα. Γράφει την ιστορία της περιοχής από το 1258 ως 1476. Έχουν σωθεί δυο εκδοχές, μια εκτεταμένη (Major)  και μια συντομευμένη (Minor). 

Διαβάζετε;

Αυτά δεν ήταν όμως τα μόνα κείμενα που σχετίζονται με την άλωση. Και η λογοτεχνία πρόσθεσε τη σφραγίδα της. Με πρώτο το ‘Ανακάλημα της Κωνσταντινούπολης’ (Ανακάλημα ονομάζεται η επίκληση σε ένα πεθαμένο πάνω από το μνήμα,  του  με χαρακτηριστικότερα παραδείγματα στη λογοτεχνία την ακαλάλημα της Άτοσσας πάνω από το μνήμα του Δαρείου στους "Πέρσες" του Αισχύλου και της μάνας πάνω από το τάφο του Κωνσταντή στο δημοτικό τραγούδι "Του νεκρού αδερφού") που άγνωστος Κύπριος έγραψε λίγο μετά την Άλωση, όπως πιστεύεται.  Αυτό δεν ήταν η μόνη περίπτωση. Σύντομα εμφανίστηκαν πολλοί θρήνοι για το γεγονός και διάφοροι χρησμοί για την ανάκτηση και την απελευθέρωση της  με τη βοήθεια θείων, μυστικιστικών δυνάμεων. Διαφέρουν από τους αντίστοιχους δημοτικούς στο γεγονός ότι είναι έργα ενός συγγραφέα, γνωστού ή άγνωστου. Εκτός από αυτούς που αναφέρθηκαν ήδη, υπάρχουν ακόμα: "Θρήνος Κων/λεως".‘"Άλωσις Κων/λεως". "Θρήνος των τεσσάρων πατριαρχείων" (σε διαλογική μορφή). "Θρήνος και κλαυθμός περί της Κων/λεως" του Ματθαίου Μυρέων, τμήμα του έργου "Ετέρα ιστορία των κατά την Ουγγροβλαχίαν τελεσθέντων…"(17^ος αιώνας). "Θρήνος, του παπα- Συναδινού του Σερραίου,"  μίμηση του προηγουμένου.

Και η λογοτεχνία του νεοελληνικού κράτους ασχολήθηκε ιδιαίτερα με το θέμα. "Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου" (1910) του Κωστή Παλαμά, αποτέλεσε την λογοτεχνική έκφραση της "Μεγάλης Ιδέας". Διαδραματίζεται λίγο πριν την Άλωση. Ο γύφτος "προφητεύει" την κατάληψη της πόλης και την υποδούλωση στο κατακτητή και τη παρουσιάζει σαν μια πράξη τίσης για τα ανομήματα και τις ανίερες πράξεις των Βυζαντινών, ταυτόχρονα όμως και εξαγνισμού από τη φθορά. Και προφητεύει επίσης τη μέρα που θα ξεπηδήσει από τις στάχτες της καταστροφής το πνεύμα του νέου Ελληνισμού και θα τα επανακτήσει όλα.  Η προφητεία αυτή επαληθεύτηκε εν μέρει, καθώς αποτελούσε την ατμομηχανή στην πολιτική της "Μεγάλης Ιδέας", που επρόκειτο τα επόμενα δεκαπέντε χρόνια να διπλασιάσει την έκταση του ελληνικού κράτους αλλά και να "οδηγήσει" στην Μικρασιατική καταστροφή, λίγο πριν ενταφιαστεί οριστικά με τη Συνθήκη της Λωζάννης. 

Η "Γυφτοπούλα"  του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη

διαδραματίζεται και αυτή λίγο πριν την Άλωση,  στο Μιστρά. Ο άτυχος έρωτας του γύφτου Μάχτου και της κόρης του νεοπλατωνιστή φιλοσόφου Γεωργίου Γεμιστού, ο οποίος πήρε το όνομα "Πλήθωνας" κατά μίμηση του  ονόματος του Πλάτωνα και προσπάθησε να αναβιώσει την αρχαία θρησκεία, είναι το πρόσχημα, ώστε ο Παπαδιαμάντης  να αποτίσει ένα φόρο τιμής στο μεγάλο φιλόσοφο - τον οποίο θαύμαζε για την αρχαιολατρία του και αποδοκίμαζε για τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις -  και να εκφράσει τη θλίψη και τον θρήνο του για την άλωση της Πόλης. Την παραμονή της άλωσης, το ερωτευμένο ζευγάρι πεθαίνει καταπλακωμένο από την πτώση, εξαιτίας σεισμού, των αγαλμάτων που ξανάστησε ο Πλήθωνας, πατέρας της κοπέλας. 

Με το θέμα του "Μαρμαρωμένου βασιλιά" , δραματοποιώντας το πραναφερθέντα θρύλο, ασχολήθηκε στην ομώνυμη τραγωδία του ο Νίκος Καζαντζάκης. 

Μουσικούλα;

Με το ίδιο θέμα ασχολούνται και κάποια σύγχρονα τραγούδια.

  Στο παραπάνω τραγούδι ο βασιλιάς αντιμετωπίζεται σαν ένας θρύλος που συμβολίζει κάτι που έχει χαθεί για πάντα πια. Το τραγούδι είνα γραμμένο για δυο αδέρφια στρατιώτες που πολέμησαν και σκοτώθηκαν στην Μικρασιατική Εκστρατεία. 

Αντίθετα ο Σταμάτης Σπανουδάκης παραμένει σταθερός στο μεγαλοϊδεατικό του παραλήρημα... Το ίδιο και οι "Omegavides" που περιμένουν να "σβηστεί αυτή η γραμμή στο χάρτη για να 'ναι Βυζάντιο ξανά"  (Άσχετο. Ποτέ δεν μπόρεσα να καταλάβω πως μια τόσο ταξιδιάρικη μελωδική γραμμή μπόρεσε να συνδυαστεί με τόσο μυωπικό και καθυστερημένο -και με τις δυο έννοιες -  στίχο). 

2. Η Άλωση της Πόλης, σελ. 67-68 

Ο Μωάμεθ Β' , ο Πορθητής μετά από πολιορκία, με συντριπτική υπεροχή στρατού και οπλισμού, κατέλαβε την Πόλη στις 29 Μαΐου 1453, παρά την αντίσταση του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου.

Συνέπειες από Άλωση:

Ø  Τραυματίστηκε η εθνική περηφάνια, θρήνος

Ø  Ελπίδα για ανάσταση έθνους

Ø  Λόγιοι μετέφεραν το πνεύμα του Βυζαντίου στη Δύση

Ø  Οθωμανοί έκλεισαν δρόμους προς Ανατολή à ανακαλύψεις

Βυζαντινή πνευματική κληρονομιά

Σημαντική συνεισφορά στον ευρωπαϊκό και παγκόσμιο πολιτισμό.

• Διέσωσε ευρωπαϊκό πολιτισμό από αραβικές κατακτήσεις (7^ο, 8^ο αι.)
• Η τέχνη του επηρέασε Ανατολή και Δύση (Ρώσους, ορθόδοξο σλαβικό κόσμο, προαναγεννησιακή τέχνη, οθωμανική αρχιτεκτονική)
• Διαφύλαξε, καλλιέργησε και μετέδωσε στην Ευρώπη την κλασική αρχαιοελληνική κληρονομιά και τη ρωμαϊκή νομική παράδοση
• Ανέπτυξε νέα γραμματειακά είδη (χρονογραφία)
• Ανέπτυξε θετικές επιστήμες (αστρονομία, μαθηματικά)
• Διαμόρφωση ανθρωπιστικών σπουδών
• Τελειοποίησε οργάνωση κρατικών υπηρεσιών (επηρέασαν Χαλιφάτο, Οθωμανικό κράτος, βαλκανικά κράτη, Ρωσία)