Τειρεσίας uber alles - To Ε επεισόδιο της Αντιγόνης

 Ο Τειρεσίας είναι το υπέρτατο θινκ τανκ της αρχαίας Ελληνικής μυθολογίας.

    Και  παλιά  που ήμουνα μαθητής και κάθε χρονιά είχαμε τον μάντη μας, είχε τη μερίδα του λέοντος.  Στην Α Γυμνασίου είχαμε τον Τειρεσία στη ραψωδία λ της "Οδύσσειας", στην Β Γυμνασίου στην "Ιλιάδα"  τον Κάλχαντα,  έτσι για αλλαγή.  Γ Γυμνασίου και Α Λυκείου δεν θυμάμαι ποιον είχαμε και μετά,  Β  και Γ Λυκείου, Τειρεσία δαγκωτό, στην "Αντιγόνη" και στον  εξεταζόμενο στις Πανελλήνιες " Οιδίποδα Τύραννο", αμφότερα του Σοφοκλή. Τα χρόνια παρήλθαν, η ραψωδία λ δεν διδάσκεται, το κομμάτι του Τειρεσία στην "Αντιγόνη" είναι εκτός ύλης και ο "Οιδίποδας Τύραννος" εξαφανίστηκε από το Αναλυτικό Πρόγραμμα -φαίνεται να μελετήσεις για ένα κυβερνήτη που έχει ευθιξία κρίθηκε ότι  δεν είναι χρήσιμο στις νεότερες γενιές Έτσι, ο Τειρεσίας εξαφανίστηκε από τα σχολεία. Πάντως δεν φαντάζομαι γι΄αυτό το λόγο  να έγραψε ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου πως " θα αφήσει τον χρησμό του  σε ξένη γη".

(Έγινε τραπεζοϋπάλληλος, άλλωστε...)

  Παρ' όλα αυτά, αφού καταπιάστηκα με την "Αντιγόνη", αποφάσισα να σχολιάσω και τα εκτός ύλης κομμάτια, αρχής γενομένης από το Ε επεισόδιο στο οποίο, παρών ή απών, ο Τειρεσίας δεσπόζει.

Η πρώτη σκηνή του επεισοδίου είναι τόσο πετυχημένη που ο Σοφοκλής την επανέλαβε σχεδόν αυτούσια στον μεταγενέστερα γραμμένο, αλλά αφορώντα προγενέστερο στάδιο του θηβαϊκού κύκλου ,"Οιδίποδα Τύραννο"που λέγαμε. Η εμφάνιση του δεν  έχει προοικονομηθεί πουθενά, είναι απροειδοποίητη κι αυτό υποδηλώνει την κρισιμότητα της κατάστασης.  Επιπλέον, όντας τυφλός, οδηγείται από ένα μικρό παιδί  για να έρθει και να καθοδηγήσει τον Κρέοντα, συνεπώς ο Κρέοντας φαίνεται να εξαρτάται από ένα παιδί, κάτι που αποτελεί πλήγμα για την αλαζονεία του.

 Ο Τειρεσίας εμφανίζεται επιβλητικός και έχοντας πλήρη γνώστη των ικανοτήτων του, υπενθυμίζει  στον Κρέοντα ότι σ΄αυτόν οφείλει την απόκτηση της εξουσίας και  τον πληροφορεί ότι αυτός ευθύνεται που οι θεοί δεν δέχονται τις θυσίες. Η προειδοποίηση  αυτή μέσω του εκπροσώπου τους,  αθωώνει τους θεούς και για ό,τι έγινε (η μη ταφή των νεκρών) και  για ό,τι πρόκειται να γίνει (πτώση του Κρέοντα και καταστροφή της οικογένειάς του) και μεταθέτει τις ευθύνες στον Κρέοντα  Ο Κρέοντας ταράζεται από την εμφάνιση και τα λόγια του μάντη. Αλλά, έχει απηυδίσει που  κάθε ένας που έρχεται τελικά καταλήγει να  του αντιταχθεί και όταν ο Τειρεσίας του εξηγεί ότι φταίει γιατί (με αυτή τη σειρά) έστειλε έναν ζωντανό (την Αντιγόνη που είναι θαμμένη ζωντανή) στον Κάτω Κόσμο και κρατάει τους νεκρούς (όχι μόνο το Πολυνείκη αλλά και τους Αργείτες που έχουν μείνει άταφοι) στον Πάνω Κόσμο και τον προτρέπει (με αυτή τη σειρά) να απελευθερώσει την Αντιγόνη και να θάψει τους νεκρούς,  εντάσσει την παρέμβαση του Τειρεσία στις πιέσεις που δέχεται να υπαναχωρήσει και τον κατηγορεί ότι δωροδοκήθηκε από τους πολιτικούς του αντιπάλους,  καθώς είναι "γνωστοί φιλοχρήματοι" οι μάντεις.  Ένα πράγμα σαν τον τύπο στο ανέκδοτο που όταν άκουσε στο ραδιόφωνο μια προειδοποίηση στους οδηγούς γιατί ένας οδηγεί αντίθετα στο ρεύμα, σχολίασε: "Τι ένας, χιλιάδες είναι... "

  Εμένα προσωπικά είναι αλήθεια ότι μου φαίνεται λίγο βολικά καθυστερημένη η εμφάνιση του Τειρεσία . Ή  δεν ήξερε τι θα συμβεί, άρα δεν είναι καλός μάντης, ή ήξερε και δεν πληροφόρησε παρά μόνο αργά τον  Κρέοντα, άρα δεν είναι ηθικός. Πέρα από αυτό,  η αλήθεια είναι ότι έχει μια βάση η    η δυσθυμία του Κρέοντα.  Ας θυμηθούμε ότι παρόμοια ήταν η οργή και οι κατηγορίες που εξακόντισε ο Αγαμέμνονας στη ραψωδία Α΄της Ιλιάδας  στον αντίθετα προς τις επιθυμίες του χρησμοθετούντα Κάλχαντα, ένας άλλος χρησμός του οποίου είχε οδηγήσει στη θυσία της κόρης του Αγαμέμνονα , της Ιφιγένειας. Για να γυρίσω στον Κρέοντα, ως βασιλιάς χαίρεται που με την μαντεία του Τειρεσία πήρε την εξουσία αλλά ως πατέρας δεν έχει λόγο.  Γιατί  η προφητεία του  Τειρεσία ήταν ότι θα νικήσουν οι Θηβαίοι μόνο αν πεθάνει ο Μενοικέας/Μεγαρέας, ο άλλος γιος του, και ο φιλόπατρις νέος αυτοκτόνησε για να νικήσει η πατρίδα του.  Επίσης, αποτελεί κοινό τόπο στην αρχαιότητα η κατηγορία της φιλοχρηματίας απέναντι στους μάντεις. Πράγμα λογικό αν σκεφτεί κανείς το κύρος που απολάμβαναν, άρα και την  δυνατότητα μέσω των "προφητειών" τους να επηρεάζουν τις εξελίξεις. Είναι γνωστό ότι τα μαντεία της αρχαιότητας, με προεξάρχον εκείνο των Δελφών, ασκούσαν  δια της προφητειών τους αυτόνομη εξωτερική πολιτική που υπαγορευόταν  από την εξυπηρέτηση  των δικών τους συμφερόντων καθώς και εκείνων που ήταν διατεθειμένοι να δώσουν κάτι παραπάνω για έναν βολικό χρησμό  (Περισσότερα για τα μαντεία εδώ ). Κι ας μην ξεχνάμε ότι στην  "Ελένη", μια τραγωδία γραμμένη δυο χρόνια μετά την καταστροφή στη Σικελία παρά τις μαντείες για θριαμβευτική νίκη, ο επηρεασμένος από το  σοφιστικό κίνημα Ευριπίδης στρέφεται ενάντια στους μάντεις  βάζοντας τον αγγελιοφόρο να ορίζει τη σωστή σκέψη ως τον πιο καλό μάντη.

    Όμως στο 442π.Χ. η αθηναϊκή δύναμη είναι στην ακμή της, το σοφιστικό κίνημα στα σπάργανα και ο βαθύτατα θρησκευόμενος  Σοφοκλής δεν είναι Ευριπίδης.  Ο Τειρεσίας στο έργο του Σοφοκλή εκπροσωπεί την υπέρτατη αλήθεια και την απεριόριστη σοφία και σε καμιά περίπτωση δεν αμφισβητείται.  Έτσι, ο Τειρεσίας  εκνευρίζεται από τις κατηγορίες του Κρέοντα και την αμφισβήτηση της αυθεντίας του, αποκαλύπτει την καταστροφή που περιμένει τον Κρέοντα και φεύγει. 

   Στη δεύτερη σκηνή ο Χορός, πατώντας στις πλάτες του Τειρεσία, αποφασίζει να αποκαλύψει αυτό που σκέφτεται και προτρέπει τον Κρέοντα να υπακούσει στο μάντη και  (με αυτή τη σειρά) να ελευθερώσει την Αντιγόνη και να θάψει τους νεκρούς.  Ο Κρέοντας συμφωνεί εκών άκων και βρίσκεται στη δυσάρεστη θέση να κάνει ο ίδιος αυτό που έχει απαγορεύσει στους άλλους. Μόνο που η παρέμβαση του Τειρεσία να αποτρέψει την καταστροφή, τελικά θα είναι εκείνη που, κατά κάποιον τρόπο, θα την επισπεύσει,  τρομοκρατώντας τον Κρέοντα.  Γιατί στο μυαλό του Κρέοντα, ο οποίος μεταξύ μας δεν δίνει δεκάρα τσακιστή για την Αντιγόνη, υπερισχύει το επικίνδυνο (η ταφή των νεκρών ώστε να εξευμενισθούν οι θεοί) του λογικού (η διάσωση της ζωντανής).  Και αποφασίζει (με την αντίθετη σειρά) πρώτα να θάψει τους νεκρούς και μετά να ξεθάψει την Αντιγόνη. Και σφραγίζει την μοίρα του...

Αλλά για την μοίρα τα 'χουμε ξαναπεί...

Θα δούμε το επεισόδιο από την παράσταση στο Θέατρο Δελφών το 2002.