Αναδυομένη - Άγγελος Σικελιανός

Η "Αναδυομένη" (1915) του Άγγελου Σικελιανού δεν ήταν στην αρχική μου επιλογή ποιημάτων για τους μαθητές της Α' Λυκείου. Προσανατολιζόμουν είτε στην "Ιερά Οδό" είτε στο "Στου Οσίου Λουκά το μοναστήρι". Τελικά, το ομολογώ,  επέλεξα  την "Αναδυομένη " λίγο επειδή τα προαναφερθέντα ποιήματα είναι αρκετά μεγάλα ώστε να συνεξεταστούν χωρίς δυσκολίες στα πλαίσιο του συγκεκριμένου αναλυτικού προγράμματος και υπό τις παρούσες συνθήκες, και παραπάνω από λίγο  επειδή ταιριάζει περισσότερο με το υπόθεμα ("Άνθρωπος και φύση") που έχω διαλέξει. Στην πορεία ανακάλυψα ότι  αποτελεί ουσιαστικά ένα είδος επιτομής της ελληνικής ποίησης, τουλάχιστον από μια ορισμένη οπτική γωνία. (Και πολύ πιο μετά ότι το τσίμπησε κι η τράπεζα θεμάτων)

   Εξηγούμαι: Αρχικά, η  προσέγγιση της φύσης  και ο πρωταγωνιστικός ρόλος που της δίνεται είναι δάνειες από την τεχνοτροπία του ρομαντισμού, το ίδιο και η υπερβατική γυναικεία μορφή που παρουσιάζεται στο ποίημα.  Αναφέρεται, έπειτα,  σε ένα θέμα, την γέννηση της Αφροδίτης, το οποίο προέρχεται από την αρχαιότητα, ίδιον του παρνασσισμού.  Ο τρόπος, όμως, με τον οποίο προσεγγίζει το θέμα επιτρέπει να ανιχνευθούν στο ποίημα ποικίλοι συμβολισμοί.Παράλληλα δε ,και όσον αφορά  το επίπεδο της μορφής, ενώ διατηρεί κάποια στοιχεία της παραδοσιακής ποίησης (τα οποία παράλληλα υπονομεύει, όπως την ομοιοκαταληξία), φαίνεται ότι προετοιμάζει την μοντέρνα ποίηση .

   Ας τα πάρουμε τα πράγματα με την σειρά. Ο Σικελιανός, λάτρης του αρχαιοελληνικού πνεύματος(στη ζωή του και του διονυσιακού, στην τέχνη του περισσότερο του απολλώνιου), εμπνέεται από έναν αρχαίο μύθο. Ο Κρόνος έκοψε με ένα δρεπάνι που του έδωσε η Γαία τα γεννητικά μόρια του Ουρανού που έπεσαν στην θάλασσα κι έπειτα από εννιά μήνες γεννήθηκε, αναδυόμενη, η Αφροδίτη  κοντά στην Κύπρο (Κυπρίς) ή κοντά στα Κύθηρα (Κυθέρεια). Ο συγκεκριμένος μύθος υπήρξε ένα από τους πιο αγαπημένους του αρχαίων Ελλήνων και ο ίδιος ή παραλλαγές του υπήρξαν διαχρονικά αγαπημένο θέμα στην τέχνη, με γνωστότερο παράδειγμα τον αναγεννησιακό πίνακα του Σάντρο Μποτιτσέλι (ο οποίος  παρεμπιπτόντως   χρησιμοποιεί  ως  Αφροδίτη του  το ίδιο μοντέλο με τον άλλο πολύ γνωστό

του  πίνακα, την "Άνοιξη, τον οποίο παρέθεσα στην ανάρτηση για τον Μαβίλη κι αυτή είναι η άχρηστη πληροφορία της ημέρας).

 Αλλά και όχι μόνο στην τέχνη, όπως δηλώνει αυτή η ελαφρώς κιτς,  φωτογραφία της Κάιλι Μινόκ. 

   Στο ποίημα του Σικελιανού η Αφροδίτη, δελεασμένη από την γαλήνη του πελάγου, αναδύεται με τα χέρια ψηλά (μολονότι ίσως η ίδια αντιλαμβάνεται την διαδικασία ως ... βύθιση αντίστροφη) μες το ρόδινο και μακάριο φως της αυγής και αρχίζει να ανυψώνεται στον ουρανό. Όμως η διαδικασία αυτή την ταράζει, αντιλαμβάνεται ότι δεν μπορεί (όπως ίσως νόμιζε) να την διαχειριστεί  και επικαλείται τη συνδρομή του Δία για να ανταπεξέλθει σ΄αυτήν την,τρόπο τινά, ενσάρκωση και να αντισταθεί στις δυνάμεις (τα λυτά της τα μαλλιά και οι ριπές του ανέμου) που την ωθούν να επιστρέψει στην πρότερη της  κατάσταση. Παράλληλα, ζητάει βοήθεια από τις Αύρες, τη Γλαύκη (το γαλανό χρώμα της θάλασσας) και τη Κυμοθόη (κύμα +θέομαι =τρέχω, ο θαλάσσιος κυματισμός), να την στηρίζουν  κρατώντας  την από τις μασχάλες μέχρι να προσαρμοστεί στο λαμπρότερο απ' ότι περίμενε φως του ήλιου και τελικά να εξυψωθεί, όπως της ταιριάζει.

Ingres: "Venere_Anadiomene"

Το τυπικά παρνασσιστικό αυτό θέμα ο ποιητής το πραγματεύεται με εντελώς μη παρνασσιστικό τρόπο. Η παρνασσιστική "απάθεια" εδώ απουσιάζει εντελώς. Η ίδια η Αφροδίτη παρουσιάζει γλαφυρά τα συναισθήματα της και η χρήση του α΄ προσώπου, πέρα από στοιχείο υποκειμενισμού, λειτουργεί και σαν στοιχείο αυθεντικότητας των συναισθημάτων, τα οποία έτσι αντιλαμβάνεται εναργέστερα αναγνώστης. Ο στίχος, επίσης, τους ποιήματος απέχει από την επιζητούμενη μορφική τελειότητα των παρνασσιστών και  προσεγγίζει τον ελεύθερο στίχο, ενώ ακόμα  και οι ομοιοκαταληξίες των μικρότερων σε αριθμό συλλαβών ζυγών στίχων γίνονται αδιόρατες  σχεδόν από την  αντίληψη του αναγνώστη. Επιπλέον, η συνεχής εναλλαγή λυρικών εικόνων που παρατίθενται η μια μετά την άλλη απέχουν από την μελετημένη και ελεγχόμενη εκρηκτικότητα των ποιημάτων του παρνασσισμού και προαναγγέλλουν τις λυρικές ομοβροντίες της εικονοποιίας  του Ελύτη. Τέλος, όπως προανέφερα, πολλά στοιχεία του ποιήματος εκλαμβάνονται ή μπορούν να εκληφθούν ως σύμβολα, αρχής γενομένης από την ίδια την Αφροδίτη, το όνομα της οποίας, να σημειωθεί, δεν αναφέρεται πουθενά. Μολονότι υπάρχουν νύξεις που φανερώνουν ξεκάθαρα την ταυτότητά της, με πλέον χαρακτηριστική το τυπικό της επίθετο, η μη ρητή αναφορά στο όνομα της επιτρέπει μια γενίκευση του συμβόλου. Δεν πρόκειται δηλαδή  για την αναδυομένη, αλλά για κάθε αναδυομένη, παρέχοντας έτσι μια ελευθερία στην ερμηνευτική προσέγγιση.Την οποία θα εκμεταλλευτώ για να  να προβώ σε μερικές ερμηνευτικές απόπειρες,  χωρίς να τις αναλύσω εξονυχιστικά.

  Μια πρώτη ερμηνεία,  και  πιο κοντινή στην ιδιότητα της Αφροδίτης  ως θεάς του Έρωτα,  θα μπορούσε να είναι ότι η αναδυομένη, συμβολίζει τον... έρωτα. Ο έρωτας εκπορεύεται από το ένα εκ των δυο βασικότερων ένστικτων του ανθρώπου, αυτό της αναπαραγωγής, και εκκινεί από το άλογο-συναισθηματικό μέρος της ψυχής (τα βάθη του πελάγου). Είναι κάτι που αναταράζει τον άνθρωπο και, καθώς είναι ήδη γονιδιακά προγραμματισμένος, δεν είναι στο χέρι του να του αντισταθεί.  Μόνο η εκπλήρωση της ερωτικής επιθυμίας  (η γαλήνη του πελάγου) μπορούν να τον κάνουν να γαληνέψει. Έχοντας μας όμως "μια στον αφρό, μια στο βυθό", ο Έρωτας ακόμα και με την εκπλήρωση του

γεννάει  καινούριους φόβους και καινούριους κινδύνους  (ριπές του ανέμου, βάρος των μαλλιών) με το φλεγόμενος πάθος του (του ήλιου την αγκάλη), μέχρι να αναγεννήσει τελικά  την ψυχή του ανθρώπου

Αγνώστου: Η Αναδυομένη της Βέροιας

και να εξυψωθεί από τον σκέτα σωματικό έρωτα σε κάτι βαθύτερο, πνευματικό και ολοκληρωμένο,  σε αγάπη ας πούμε.

  Ή μήπως θέλετε να θεωρήσουμε την "Αναδυομένη" ως μια παραβολή για την ψυχή του ανθρώπου (και ατομικά, ως ωρίμανση κάθε ανθρώπου, και γενικότερα, ως ανάπτυξη του ανθρωπινού πολιτισμού και την πορεία της προς την ολοκλήρωση; Το βαθύ πέλαγο συμβολίζει  την πρωταρχική, ζωώδη φύση του ανθρώπου, αυτή των ενστίκτων και  της ικανοποίησης των βασικών, υλικών, αμιγώς βιοτικών αναγκών.  Από αυτήν άνθρωπος επιθυμεί να ξεφύγει αναζητώντας κάτι περισσότερο (γαλήνη του πελάγους), μέσω του οποίου να πραγματώσει την ενδελέχεια που υπάρχει μέσα του. Αυτή η διαδικασία ενηλικίωσης, θα λέγαμε, και έκθεσης στην καθαυτό αλήθεια (ήλιος) είναι επίπονη και την παρακωλύουν εξωτερικοί(ριπές του ανέμου) ή εσωτερικοί (τον βάρος των μαλλιών) παράγοντες, τους οποίους πρέπει ο άνθρωπος να υπερνικήσει ώστε να ολοκληρωθεί  και να εξυψωθεί, εξελισσόμενος στο πνευματικό όν το οποίο από τη φύση του μπορεί να γίνει .

  Ακόμα - ακόμα, θα μπορούσαμε να δώσουμε στην "Αναδυομένη" σημασία παρόμοια με τον πλατωνικό μύθο του σπηλαίου (δεν λανθάνει της προσοχής μας όμως η αντιστροφή των επιμέρους συμβόλων) η ακόμα και με την ταινία "Matrix" και να θεωρήσουμε ότι αναφέρεται στο χρέος του

πνευματικού ανθρώπου. Η αγάπη του για τον συνάνθρωπο - διότι χωρίς την φιλαλληλία δεν νοείται  ολοκληρωμένος, πνευματικός άνθρωπος - τον ωθεί να εξέλθει  από τον πλήρη και ασφαλή για τον ίδιο χώρο γαλήνης, στον οποίο η γνωστική του επάρκεια που έχει επιτύχει τον έχει οδηγήσει, και να εκτεθεί στην πραγματικότητα και στις τριβές της, με σκοπό να μοιραστεί την αλήθεια του με τον κόσμο και να τον βοηθήσει να φτάσει και εκείνος στην πνευματική ωριμότητα. Κατά την διαδικασία αυτή, αντιμετωπίζει  την ανασταλτική δράση  δυνάμεων που προκύπτουν είτε από εσωτερικές του παρορμήσεις, που προσπαθούν να τον δελεάσουν ώστε να εγκαταλείψει την αποστολή του και να επιστρέψει στο χώρο της προσωπικής του ευτυχίας και πληρότητας, είτε από την πίεση εξωγενών παραγόντων, που σχετίζονται με  την αμφισβήτηση της αλήθειας, της οποίας είναι  φορέας, από τους ανθρώπους εξαιτίας ακριβώς της άγνοιάς τους. Αμφότερα αυτά  πρέπει να τα  υπερνικήσει ώστε να εκπληρώσει την σχετιζόμενη με το κοινό καλό αποστολή του, την εξύψωση δηλαδή της κοινωνίας γενικότερα...

  Μια άλλη ερμηνεία θα μπορούσε να είναι... Ε! Κάντε κι εσείς κάτι...