"Ο Παπατρέχας" (του Κοραή, όχι του Βέγγου)

"Ο Ρήγας και ο Κοραής σηκώνουν
την αλυσοδεμένη Ελλάδα". 
Από χαλκογραφία της εποχής  

     Με πρωτοκαλέσαν αναπληρωτή, πριν αρκετά χρόνια, γύρω στις 20 του Νοέμβρη σε ένα Γυμνάσιο κι έπρεπε μέχρι τέλος του τριμήνου (τουτέστιν στις 30 Νοέμβρη, τελικά μου δώσανε μέχρι τα Χριστούγεννα) να βγάλω ύλη και να βάλω και διαγώνισμα, ώστε να παραδώσω βαθμούς. Και - ποιος θα το πίστευε- ο "Παπατρέχας" του Αδαμάντιου Κοραή ήταν το πρώτο λογοτεχνικό κείμενο  που δίδαξα ποτέ ("Ο Καιόμενος", που τον είχα κάνει την προηγούμενη βδομάδα, όταν με είχαν πάρει ωρομίσθιο σε ένα Εσπερινό, δεν μετράει, δεν πρόλαβα να το τελειώσω, με πήραν αναπληρωτή κι έφυγα για να κάνω τον... "Παπατρέχα"). Το κείμενο το είχαν διαλέξει τον Σεπτέμβρη οι άλλες φιλολογίνες του σχολείου ως ύλη  και για το καλοκαίρι και το είχε διαβάσει ήδη στην τάξη εκείνη που αναπλήρωσα, επειδή έγινε διευθύντρια κάπου αλλού. Οπότε, παλιοδουλειά, αλλά κάποιος πρέπει να την κάνει. Και την έκανα. Τον δίδαξα για πρώτη και τελευταία φορά (μαζί και με δυο τρία άλλα κείμενα που είχαν διαλέξει οι συναδέλφισσες για τον ίδιο λόγο, τις τελικές εξετάσεις) και τον έβαλα και διαγώνισμα. Ανακάλυψα πρόσφατα σε ένα παλιό στικάκι τις σημειώσεις από εκείνα τα αλήστου μνήμης μαθήματα και είπα να τις αναπτύξω  σε ανάρτηση. Διότι - το λέει και το τραγούδι- τίποτα δεν πάει χαμένο...  Ο Παπατρέχας, λοιπόν, είναι πλασματικό πρόσωπο που δημιούργησε ο Αδαμάντιος Κοραής.  Εμφανίστηκε για πρώτη φορά στα "Προλεγόμενα"της ραψωδίας Α της Ιλιάδας  την οποία εξέδωσε ο  Κοραή; το 1811 και εμφανίστηκε τρεις φορές ακόμα ως το 1821 στα προλεγόμενα της έκδοσης των επόμενων τριών ραψωδιών της Ιλιάδας. Αργότερα, όλα τα κείμενα που αφορούν τον Παπατρέχα συγκεντρώθηκαν και κυκλοφόρησαν  πολλές φορές ως ενιαίο  βιβλίο. Πρόκειται για ένα Χιώτη παπά, γνωστό  περισσότερο με το παρατσούκλι του, το οποίο  (αν θυμάμαι καλά, γιατί το διάβασα φοιτητής)  του απέδωσαν οι ενορίτες τους γιατί "έτρεχε", βιαζόταν δηλαδή, να τελειώσει την λειτουργία πριν από κάποιον άλλο παπά με τον οποίον είχαν κόντρα ποιος θα τελειώσει πρώτος τη λειτουργία.  Όπως το παρατσούκλι του και ο λόγος που το απέκτησε προδίδουν, ο Παπατρέχας παρουσιάζεται ως κωμικό πρόσωπο στα όρια της αφέλειας. Είναι χαρακτηριστικό το επεισόδιο στο οποίο συναντά τα παιδιά ενός Άγγλου περιηγητή, τα παρακολουθεί έκθαμβος να μιλάνε στη γλώσσα τους και απορεί που τόσο μικρά καταφέρανε και... μάθανε "Φράγκικα”. Στην πραγματικότητα, ωστόσο, ο Παπατρέχας είναι περσόνα τους ίδιου του  Κοραή και οι  κωμικές πινελιές με τις οποίες διανθίζει την περιγραφή του  έχουν σκοπό να δημιουργήσουν μια χαλαρή διάθεση στον αναγνώστη, μέσω της οποίας οι εκλαϊκευμένες απόψεις του συγγραφέα να αποκτήσουν μεγαλύτερη απήχηση. Κάτι το οποίο κατάφερε, βέβαια, αν συνυπολογίσουμε πόσο ο ήρωάς του, αγαπήθηκε από τους απλούς λαϊκούς ανθρώπους, έγινε στοιχείο της παράδοσης και, τουλάχιστον μέχρι την προηγούμενη από μένα γενιά, υπήρξε ένα είδος σημείου αναφοράς όπως υποδηλώνει, μεταξύ άλλων, το γεγονός ότι το παρατσούκλι τού  ουσιαστικοποιήθήκε   και πήρε την σημασία του ανθρώπου που διαβάζει γρήγορα ή κάνει κάτι βιαστικά και απρόσεκτα. κι από κει έγινε τίτλος στην ομώνυμη ταινία με τον Θανάση Βέγγο

(με τον οποίο- σε μια λίγο ειρωνική διάσταση των πραγμάτων-  έχει ταυτιστεί πια η λέξη) και παραλλάχτηκε επί τω κωμικότερον (θεωρητικά γιατί στην πράξη, αφήστε το καλύτερα) στην βιντεοταινία "Ο παπασούζας"
   

     Πέρα από τα κωμικά του στοιχεία, ο Παπατρέχας, μολονότι είναι ένας απλός, αγράμματος άνθρωπος του λαού, χαρακτηρίζεται από έμφυτη παιδεία και φιλομάθεια, είναι προοδευτικός και έχει αντιληφθεί την σύνδεση των υποδουλωμένων ακόμα Ελλήνων με τους αρχαίους και τον πολιτισμό τους.  Ως εκ τούτου, υποστηρίζει με ζέση την προσπάθεια του  Κοραή να εκδώσει τα αρχαία συγγράμματα, ως μέσο αφύπνισης του λαού. Το περιεχόμενο, με άλλα λόγια του αφηγήματος είναι διδακτικό. Και...διαφωτιστικό, καθώς  αποσκοπεί στην διάχυση των ιδεών του Διαφωτισμού. 
    Όλα αυτά τα γενικά στοιχεία, διακρίνονται και στο απόσπασμα το οποίο ανθολογείται στο βιβλίο της Γ΄ Γυμνασίου και προέρχεται από την δεύτερη εμφάνιση του Παπατρέχα, στα 1817, στα προλεγόμενα της έκδοσης της δεύτερης ραψωδίας της Ιλιάδας.  Στο απόσπασμα αυτό ο Παπατρέχας  φαίνεται να  έχει κατανοήσει πια την αξία της αρχαίας ελληνική κληρονομιάς και προσπαθεί να διασώσει όλα τα αρχαία που βρίσκει, ώστε να είναι προφυλαγμένα από το χρόνο και τις φθορές που προκαλεί, κυρίως δε από την αρπακτικότητα κάποιων ξένων περιηγητών, οι οποίοι τα οικειοποιούνται και τα μεταφέρουν στις πατρίδες τους. 
    Το απόσπασμα χωρίζεται σε τρεις ενότητες, εντελώς σχηματικά, γιατί τα θέματα τους αλληλοκαλύπτονται:
 Α) Πριν σοφισθή…  - Τόσην ήταν η τότε  δυστυχία του  γένους.:  Στο κομμάτι αυτό περιγράφονται με λίγο κωμικό τρόπο, η ζέση νεοφώτιστου του Παπατρέχα για την διάσωση των αρχαιολογικών ευρημάτων, η αντιπάθεια του προς τους ξένους περιηγητές και οι προτάσεις του για την αποκατάσταση των αρχαιοτήτων. 
Β)Αλλά και σήμερον… - από τα συγγράμματα των προγόνων μας.  Στο σημείο αυτό ο Παπατρέχας εκφράζει της απόψεις του για τον  ρόλο και την αξία της παιδείας στην διαφύλαξη της πολιτιστικής  κληρονομιάς, διαπιστώνει ότι τα πράγματα είναι καλύτερα από ό,τι πριν πενήντα χρόνια  και ψέγει την μη πρέπουσα στάση των περιηγητών οι οποίοι  αρπάζουν  τα αρχαία με την πρόφαση ότι οι Έλληνες δεν μπορούν να τα φυλάξουν, κάτι πού υποστηρίζει ότι είναι πια αναληθές.    
Γ) Πόσας και ποίας? -   …να τον υψώσωμεν μεγαλύτερον:  Ο Παπατρέχας  επισημαίνει μεν πόσα πολλά οφείλει ο ευρωπαϊκός πολιτισμός στον ελληνικό αλλά ταυτόχρονα υπογραμμίζει και ότι το χρέος των σύγχρονων Ελλήνων είναι, αφού καλύψουν την εξαιτίας της σκλαβιάς απόσταση που έχει δημιουργηθεί, να φανούν όχι απλά εφάμιλλοι των αρχαίων Ελλήνων αλλά να τους ξεπεράσουν. 
    Από τα παραπάνω φαίνεται ξεκάθαρα ότι ο Παπατρέχας είναι ένα ιδεατό και εξιδανικευμένο πλάσμα, δημιούργημα της φαντασίας του Κοραή. Έχει ξεπεράσει την αμορφωσιά και, καλλιεργώντας τις έμφυτες αρετές του και έχει αποκτήσει συναίσθηση της αξίας και του πολιτισμού των αρχαίων. Ταυτόχρονα, όμως  έχει έρθει σε επαφή και με το πνεύμα του Διαφωτισμού, ένας από τους πυλώνες του οποίου είναι η αρχαιοελληνική σκέψη. Αντιλαμβάνεται, επιπλέον, την αλληλεπιδραστική σχέση μεταξύ ευρωπαϊκού και ελληνικού πολιτισμού. Καθίσταται έτσι ένας είδος λαϊκού φιλοσόφου και όργανο του Κοραή για  να δείξει την επίδραση της παιδείας στη ψυχή των ανθρώπων και για να υποδείξει στους συγχρόνους του Έλληνες ποιο είναι το χρέος τους. Γιατί ο Παπατρέχας είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα, υπόδειγμα θα λέγαμε, της αξίας εκείνης της ιδέας που αποτελεί την ραχοκοκαλιά της σκέψης και των πρακτικών του Κοραή: της "μετακένωσης" της δυτικής σκέψης στον υπόδουλο Ελληνισμό. Η μεταστροφή του Παπατρέχα, η οποία δηλώνεται από την πρώτη κιόλας περίοδο του αποσπάσματος, είναι αδιάψευστος μάρτυρας και ότι η μετακένωση μπορεί να επιτευχθεί και της αξίας αυτής, σε συνδυασμό με τις απόψεις που εκφράζει στη συνέχεια. Ο Παπατρέχας δεν πηγαίνει πια στο καφενείο, ενδιαφέρεται για τα αρχαία. 
    Τον σκοπό αυτό εξυπηρετούν και τα κωμικά στοιχεία του κειμένου (η κωμική επιθυμία του Παπατρέχα  να στηθεί τηλέγραφος που να ενημερώνει για την άφιξη του... κινδύνου που λέγεται "ξένοι περιηγητές", η σκασμένη στα γέλια αντίδραση του αφηγητή στην επιθυμία αυτή, η όμοια συμπεριφορά του αφηγητή στην  παρομοίωση της παιδείας με λουτρό που κάνει ο Παπατρέχας και, τέλος,  η πρόθεση του Παπατρέχα να βάλει τους ξένους να πληρώνουν για να τα δουν ως τιμωρία επειδή λεηλατούν τα αρχαία της χώρας).  Δεν έχουν σκοπό να διακωμωδήσουν ή να ειρωνευτούν τον Παπατρέχα, αλλά να καλλιεργήσουν μια εύθυμη ατμόσφαιρα, ώστε να γίνει το μήνυμα του έργου πιο εύληπτο. Είναι, δηλαδή,  η κωμική συμπεριφορά του Παπατρέχα αποτέλεσμα του υπερβολικού ζήλου με τον οποίο επιδίδεται σε αυτό που εκλαμβάνει ως καθήκον του. Με τον ίδιο τρόπο, ας πούμε, που σχηματίζονται τα  κωμικά  γκάγκς στον άλλο Παπατρέχα, εκείνον του Βέγγου. Ο ήρωας ξεκινάει με τα χίλια και περνάει μέσα από μια τζαμαρία.

Και αυτό είναι απόρροια του όμοια με τον Παπατρέχα υπερβολικού του ζήλου να αντιμετωπίσει τα ποικίλα προβλήματα που αντιμετωπίζει εξαιτίας της φτώχειας του. Και γελάμε μεν αλλά γελάμε γλυκόπικρα γιατί  ξέρουμε ότι είναι η ανάγκη που κρύβεται από πίσω, και για τον χαρακτήρα και για τον ηθοποιό. 
    Η γλώσσα που χρησιμοποιείται είναι ανάλογη των γλωσσικών πεποιθήσεων του Κοραή περί της “μέσης οδού".  Είναι  αυτό που μεταγενέστερα θα ονομάζαμε απλή καθαρεύουσα. Είναι κατανοητή μεν, αλλά όχι ρεαλιστική. Γιατί παρά το γεγονός ότι είναι αξιοπρόσεκτές οι μικρές υφολογικές διαφοροποιήσεις στους διαλόγους ανάλογα με το πρόσωπο, δεν είναι λογικό να μιλούσε έτσι ο Παπατρέχας, ένας απλός αμόρφωτος άνθρωπος. Την δημοτική γλώσσα που μιλούσαν οι Χιώτες της εποχής θα μιλούσε, έστω κι αν είχε αντιληφθεί την αξία της παιδείας και θεωρούσε ότι η γλωσσική πρόταση του Κοραή είναι η προσφορότερη, ώστε να επιτευχθεί αυτή.  Γενικότερα, ωστόσο, η πρόζα του Κοραή είναι πλούσια σε εκφραστικά μέσα, κυρίως  στα σημεία που περιγράφει τον Παπατρέχα και τα αποτελέσματα της απαιδευσιάς των Ελλήνων. 
  Όσον αφορά τις αντιλήψεις του Παπατρέχα για τους περιηγητές, αυτές είναι και δεν είναι δικαιολογημένες. Κατά τη διάρκεια του 18ου και των αρχών του 19ου αιώνα η Ελλάδα υπήρξε προορισμός πολλών ευρωπαίων περιηγητών, απόρροια του Διαφωτισμού και του κινήματος του Ρομαντισμού. Οι περιηγητές υπήρξαν είτε αρχαιολάτρες που ήθελαν να περιπλανηθούν στους τόπους όπου πρωτοεμφανίστηκαν οι ιδέες που αποτέλεσαν την βάση για του Διαφωτισμού είτε αναζητητές της  περιπέτειας η οποία υπήρξε το ιδεώδες του ρομαντισμού. Συχνότατα δε και τα δύο. Οι περισσότεροι ήταν γνήσιοι φιλέλληνες και επιστρέφοντας στη Δύση, ευαισθητοποίησαν τις κοινωνίες των χωρών τους διεκτραγωδώντας τα δεινά που υφίσταται ο λαός που γέννησε την ιδέα της ελευθερίας και τις έστρεψαν στο να διατεθούν ευνοϊκά απέναντι στην Ελληνική Επανάσταση. Κάποιοι μάλιστα επέστρεψαν και πήραν μέρος σ΄ αυτήν και μερικοί από αυτούς, όπως ο Σανταρόζα και ο Βύρωνας, πέθαναν για την ελευθερία των Ελλήνων.

    Αρκετοί, όμως, ήταν και εκείνοι που ήταν άξιοι της δυσπιστίας  του Παπατρέχα. Κάποιοι από αυτούς, λαφυραγώγησαν αρχαία αντικείμενα με απάτες ή δωροδοκίες Τούρκων αξιωματούχων, με πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα τον Έλγιν και τα μάρμαρα του Παρθενώνα που αφαίρεσε και βρίσκονται ακόμα και σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο. Και αρκετοί ήταν εκείνοι  που είχαν μια ιδεατή εικόνα για την Ελλάδα και περίμεναν να βρουν  στους δρόμους και τις πλατείες ανθρώπους οι οποίοι θα τους  έλυναν τις απορίες που είχαν για τους κλασικούς συγγραφείς. Και όταν διαψεύστηκαν οι ελπίδες τους ερχόμενοι σε επαφή με τους αμόρφωτους και εξαθλιωμένους λόγω της σκλαβιάς κατοίκους της χώρας, επέστρεψαν στις πατρίδες του δυσφημώντας την Ελλάδα και τους Έλληνες. Τα βέλη του Παπατρέχα, και μέσω αυτού του Κοραή, στρέφονται ενάντια σε αυτούς. Και δικαίως!

    Όμως,  για να είμαστε δίκαιοι και ειλικρινείς, πρέπει να παρατηρηθεί ότι στην αντίληψη του Παπατρέχα για τους ξένους περιηγητές και τον ευρωπαϊκό πολιτισμό  ενυπάρχουν ταυτόχρονα τα σπέρματα του σύγχρονου, κομπλεξικού και ραγιάδικου ευρωλιγουριασμού, της  άκριτης αποθέωσης  δηλαδή οτιδήποτε δυτικού, και οι απαρχές του ελληναραδισμού, της μυωπικής, εθνικιστικής ελληνοκεντρικής άποψης για τα πράγματα,  που εκφράζεται με την φράση "ωταν αιμις φτειχναμαιι παρθαινόνεςμ εσις ισανσταν πάνο στα δαιντρα". Αυτό δηλαδή που εύστοχα περιγράφει ο στίχος τους Σωκράτη Μάλαμα  που χαρακτηρίζει την Ελλάδα "τη μια Ευρωπαία στο κλαρί, την άλλη αρχαία προτομή". 

      Ενδιαφέρον, τέλος, είναι το αφηγηματικό σχήμα του έργου. Ακολουθώντας το συνήθειο και τις αφηγηματικές πρακτικές της εποχής του, ο Κοραής έδωσε στον "Παπατρέχα" επιστολική μορφή (αυτό δεν φαίνεται στο απόσπασμα που ανθολογείται) και χρησιμοποίησε σε μεγάλο βαθμό τον διάλογο.  Το αφήγημα υποτίθεται ότι είναι μια επιστολή που στέλνει ο αφηγητής στον εκδότη του στο Παρίσι. Με άλλα λόγια, ο αληθινός  Κοραής γράφει ένα αφήγημα με αφηγητή μια φίξιον εκδοχή του εαυτού και ήρωα μια δεύτερη φίξιον εκδοχή του εαυτού που εκφράζει τις ιδέες του και το στέλνει υπό μορφή επιστολής σε μια τρίτη φίξιον εκδοχή του εαυτού τους που είναι εκδότης στο Παρίσι! Γατάκι, Μπαλζάκ... 
    Κλείνοντας,  μια τελευταία παρατήρηση.  Ο Κοραής παρουσιάζει το να πληρώνει κανείς για να δει εκθέματα ως  κάτι κωμικά εξωπραγματικό. Το μέλλον τον διέψευσε. Ο πολιτιστικός τουρισμός, η επίσκεψη δηλαδή σε ένα μουσείο ή σε ένα χώρο αρχαιολογικού ενδιαφέροντος με την καταβολή ορισμένου αντιτίμου αποτελεί έναν βασικό πυλώνα της οικονομίας σε πολλές χώρες και στην Ελλάδα. Και είναι απαράδεκτη η τακτική αυτή γιατί έτσι ο πολιτισμός αποκτά ταξικό πρόσημο, έρχεται σε επαφή μαζί του μόνος όποιος μπορεί να πληρώσει, ενώ θα έπρεπε να είναι κοινό κτήμα. Ακόμα πιο απαράδεκτο είναι το γεγονός δεν αρκεί από μόνη της η ιδιότητα του εκπαιδευτικού με επίδειξή της κάρτα της Ο.Λ.Μ.Ε. ή της Δ.Ο.Ε. για ελεύθερη είσοδο στους αρχαιολογικούς χώρους και χρειάζεται να  αντιμετωπίσεις μια μικρή γραφειοκρατική χιονοστιβάδα για να εκδόσεις  για συγκεκριμένο χρόνο την σχετική κάρτα. Είναι πραγματικά αστείο οι άνθρωποι των οποίων έργο είναι να μεταλαμπαδεύσουν στις νέες γενιές τις αρχές και τις αξίες του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού να μην έχουν ελεύθερη πρόσβαση στους χώρους όπου αναπτύχθηκε ο πολιτισμός αυτός. Και ενδεικτικό της σημασίας που δίνουμε ως κοινωνία στην παιδεία. Μήπως τελικά ο Παπατρέχας είχε δίκιο; 

    Εγώ πάντως ένα τραγουδάκι θα του το βάλω...