"Ομιλία στη Στοκχόλμη" (Γιώργος Σεφέρης)

     "Πάμε λοιπον, να δούμε την έκθεση που έγραψε το παιδάκι Γιώργος Σεφέρης, όταν το βραβεύσανε με βραβείο Νόμπελ". 

   Έτσι, με λίγο χιουμοριστικό και κατά τι ιερόσυλο τρόπο, παρουσιάζω στα παιδιά  την "Ομιλία στην Στοκχόλμη", το κείμενο που εκφώνησε ο Σεφέρης το 1963 στην τελετή απονομής του Νόμπελ Λογοτεχνίας από την Σουηδική Ακαδημία, όταν τύχει να το διδάξω. 

  Κυρίως στο μάθημα της Γλώσσας, ως εξαιρετικό παράδειγμα έκθεσης. Γιατί η "Ομιλία στη Στοκχόλμη", πέρα από δείγμα ύφους, είναι υπόδειγμα δομής ενός κειμένου και σύνδεσης των επιμέρους νοημάτων του. Λογικό, βέβαια. Νόμπελ Λογοτεχνίας πήρε ο άνθρωπος, δεν μάζευε ραδίκια. Τα βασικά θέματα τα οποία θίγονται στην ομιλία είναι η ελληνική γλώσσα, η οποία παρουσιάζεται ως εκφραστής της ελληνικής παράδοσης και της δικαιοσύνης που τη χαρακτηρίζει, και η αξία της ποίησης ως ανθρώπινης ανάγκης με μεγάλη σημασία στον σύγχρονο κόσμο. 

   Η πρώτη παράγραφος είναι ο πρόλογος. Ο Σεφέρης προσφωνεί το ακροατήριο, όπως ταιριάζει σε μια ομιλία, και στην συνέχεια αισθάνεται την ανάγκη να απολογηθεί για την αντίφαση να βραβεύεται για το έργο του σε μια γλώσσα και να εκφωνεί σε μια άλλη, τα γαλλικά, τον ευχαριστήριο λόγο. Από αυτό συνάγεται ότι ο ποιητής με σεμνότητα και ταπεινότητα αντιλαμβάνεται την βράβευση του ως βράβευση της  ελληνική γλώσσας και όχι του ίδιου.  

   Στο κυρίως θέμα παρουσιάζει την βράβευσή ως πράξη δικαιοσύνης απέναντι σε μια γλώσσα η οποία μπορεί να είναι πανάρχαια και παλιά να ήταν ξακουστή, σήμερα όμως είναι περιορισμένη. Η γλώσσα όμως επισημαίνεται ότι είναι μέσο έκφρασης της ελληνικής παράδοσης, βασικό  στοιχείο της οποίας είναι η καλλιέργεια μιας ηθικής συνείδησης για τον κόσμο η οποία βασίζεται στην δικαιοσύνη και στην έννοια του μέτρου. Ως τεκμήριο του επιχειρήματος αυτού ο Σεφέρης αναφέρει μια φράση του Ηράκλειτου, του μεγάλου προσωκρατικού φιλόσοφου, που δείχνει ότι αντίληψη περί μέτρου (η οποία ας μην ξεχνάμε παρουσιάζεται ήδη αποκρυσταλλωμένης στα  ομηρικά έπη,  μέσω του σχήματος ύβρη-τίση) είναι τόσο συνυφασμένη με τη σκέψη των Ελλήνων που βλέπουν ακόμα και τη φύση να υπακούει σε αυτή. 

    Έτσι, μπαίνοντας στο δεύτερο ζητούμενο, θα λέγαμε [και μια καλή εργασία, τώρα που το σκέφτομαι θα ήταν αφού δώσουμε στα παιδιά το σχεδιάγραμμα της "'έκθεσης" να τους ζητήσουμε το θέμα της],ο Σεφέρης επεκτείνει τον συλλογισμό του  και συνδέει την γλώσσα και την μακραίωνη παράδοση την οποία εκφράζει με την ποίηση, η οποία μέσω της γλώσσας πηγαίνει και εκείνη στα βάθη του χρόνου, χρησιμοποιώντας ένα παράθεμα του Μακρυγιάννη: "Θα χαθούμε γιατί αδικήσαμε". Η αναφορά αυτή στον λαϊκό, αγράμματο αγωνιστή της Επανάστασης που  έμαθε σε μεγάλη ηλικία γραφή και θεωρείται σήμερα ένας από τους καλύτερους σύγχρονους πεζογράφους, φανερώνει ότι η αντίληψη αυτή είναι βασική για την ελληνική σκέψη, ανεξαρτήτως εποχής και μορφωτικής κατάστασης, φανερώνοντας παράλληλα την ιστορική συνέχεια του ελληνισμού. Είναι διαχρονική και τους έχει εμποτίσει όλους. Και τους φιλόσοφους και τους απλούς ανθρώπους του λαού. Έτσι, έμμεσα, ορίζει την  βράβευση της ποίησης του όχι μόνο  μόνο βράβευση της γλώσσας του αλλά και βράβευση της ποίησης γενικότερα. Κι έτσι ουσιαστικά η βράβευση του είναι μια αναγνώριση της αξίας της ποίησης, ειδικά στον σύγχρονο κόσμο,  καθώς λειτουργεί ως αντίδοτο στην ανασφάλεια που προκαλούν  στους ανθρώπους οι σημερινές συνθήκες ζωής. [Ο Σεφέρης αναφέρεται προφανώς στις συνθήκες ζωής του 1963. Οι πληγές του Β' Παγκοσμίου Πολέμου είναι ακόμα νωπές και ο Ψυχρός Πόλεμος βρίσκεται στην κορύφωση του, οδηγώντας την ανθρωπότητα στον φόβο του πυρηνικού εφιάλτη. Ωστόσο, αυτά  που ισχυρίζεται ο Σεφέρης βρίσκουν δυστυχώς εφαρμογή  και σήμερα. Οι συνθήκες μπορεί να είναι άλλες, αλλά ο φόβος είναι ο ίδιος.] Γιατί η ποίηση είναι μια πράξη που πηγάζει από τα βάθη της ανθρώπινης ψυχής, είναι έκφανση της ουσίας και της υπόστασης του ανθρώπου και μια πράξη εμπιστοσύνης. Άρα, πράξη δικαιοσύνης, μιας και η έλλειψη εμπιστοσύνης είναι εκείνη που οδηγεί στην αδικία και στα δεινά που αυτή προκαλεί. 

       Για να ενισχύσει την επιχειρηματολογία του ο Σεφέρης χρησιμοποιεί μια αναλογία,  συγκρίνοντας την επιστήμη και την λογοτεχνία. Η επιστήμη έχει εξελιχθεί ασύλληπτα από την αρχαιότητα ως τις μέρες.  Αντίθετα, οι διαφορές ενός αρχαίου  θεατρικού έργου έργου και ενός σημερινού είναι ελάχιστες. Κι αυτό γιατί μέσω της  ποίησης, της λογοτεχνίας γενικότερα, της τέχνης ακόμα γενικότερα,  εκφράζονται οι βασικές ανθρώπινες ανησυχίες, ανάγκες, σκέψεις και αντιλήψεις, οι οποίες δεν έχουν αλλάξει ιδιαίτερα με την πάροδο του χρόνου. Άρα η ποίηση είναι συνυφασμένη με την έννοια του ανθρώπου και αποτελεί βασική ανάγκη του. Είναι το ύστατο καταφύγιό του. Βρίσκεται παντού, σε όλα τα μέρη, σε μεγάλα και μικρά, άρα είναι άφθαρτη και οικουμενική (συνεπώς βρίσκεται ακόμα και σε γλώσσες περιορισμένες, όπως είχε χαρακτηρίσει στην αρχή   της ομιλίας την ελληνική γλώσσα). Η ποίηση εν τέλει  αποτελεί θεμελιώδες μέσο έκφρασης της  συναισθηματικής κατάστασης του ανθρώπου και ατρόμητος στρατιώτης στην μάχη του ενάντια στην καθημερινότητα και τη ρουτίνα, άρα. με άλλα λόγια, βοηθάει τον άνθρωπο να δει τον κόσμο με άλλα μάτια, φρέσκια. Κι αφού  ευχαριστεί  έμμεσα το κοινό και με το γάντι ψέγει λιγάκι τον Αλφρέδο Νομπέλ, τον χρηματοδότη των βραβείων με χρήματα τα οποία έβγαλε εμπορευόμενος εκρηκτικά, χαρακτηρίζει την βράβευση της της ποίησης του ως πράξη δικαιοσύνης, συνδέοντας την με όσα ανέφερε στην αρχή

   Έτσι στον επίλογο, τις δυο τελευταίες παραγράφους, συνοψίζει αναφερόμενος γενικά σε όσα έχει αναφέρει προηγουμένως και, 

επισημαίνοντας ότι η ποίηση είναι βασικό στοιχείο αυτού που κάνει τον άνθρωπο να είναι άνθρωπος, διατυπώνει την άποψη ότι σε αυτόν τον αγώνα χρειάζονται όλοι, μια ιδέα συγγενή με την γνωστή φράση του Μακρυγιάννη " Ότι κρικέλα* δεν έχει η γης να την πάρει κανείς εις την πλάτη του, ούτε ο δυνατός ούτε ο αδύνατος· και όταν είναι ο καθείς αδύνατος εις ένα πράμα και μόνος του δεν μπορεί να πάρει το βάρος, και παίρνει και τους άλλους και βοηθούν, τότε να μην φαντάζεται να λέγει ο αίτιος* εγώ· να λέγει εμείς. Ότι βάναμε όλοι τις πλάτες, όχι ένας." (Το σχετικό απόσπασμα του Μακρυγιάννη αναλύεται διεξοδικότερα εδώ)  Τέλος, σε με μια αόριστη ευχή για το μέλλον τονίζει ότι είναι ανάγκη της σημερινής εποχής να αναζητηθεί ο άνθρωπος ώστε να νικηθούν τα τέρατα που κρύβονται στην ζωώδη φύση του ανθρώπου. Για να τεκμηριώσει την άποψη αυτή χρησιμοποιεί μια αναφορά στον μύθο του Οιδίποδα. Η αναφορά αυτή κρίνεται εξαιρετικά επιτυχημένη καθώς συνοψίζει τα βασικά στοιχεία της προβληματικής του Σεφέρη σε ολόκληρη την ομιλία. Η νίκη του Οιδίποδα επί της Σφίγγας αποτελεί, αν αποσυμβολίσουμε τον μύθο, μια νίκη της λογικής έναντι του άλογου φόβου και θέτει τον άνθρωπο, τις ικανότητές και τις ανάγκες του στο κέντρο των πάντων. Αποτελεί έτσι μια πράξη δικαιοσύνης, η οποία παρουσιάζεται με λογοτεχνικό τρόπο, αν αναλογιστούμε ότι η μυθολογία είναι πρόδρομος της λογοτεχνίας ουσιαστικά, καθώς αποτελεί την πρώτη απόπειρα περιγραφής του κόσμου με συμβολικό τρόπο. 

    Στις μέρες μας η ανάγκη να ανακαλύψουμε τον άνθρωπο γίνεται ακόμα εντονότερη, στο μύθο δε του Οιδίποδα περιγράφεται γλαφυρά και ξεκάθαρα μια ακόμα έντονη ανάγκη της σύγχρονης ζωής: η έννοια της ευθιξίας και ειδικότερα της ευθιξίας του κυβερνώντα. Σε περίπτωση που αναρωτηθήκατε γιατί τα τελευταία περίπου 25 χρόνια ο "Οιδίποδας Τύραννος" βγήκε από τα αναλυτικά προγράμματα του Λυκείου... 

Odilon Redon, "Oedipus in the Garden of Illusions"

   Κανονικά, θα έπρεπε τώρα να παρουσιάσω την ομιλία του Ελύτη,  όταν παρέλαβε το  δικό του Νόμπελ και να τις συγκρίνω.  Παιδιά, όχι. Συγγνώμη αλλά όχι. Είναι καλοκαίρι τώρα που γράφω.  Εδώ είναι, κάντε το μόν@ σας ...