Η "Ελένη" του Ευριπίδη

   Μολονότι το ιστολόγιο διαθέτει ήδη μια εισαγωγή στην "Ελένη" του Ευριπίδη και μάλιστα με τη μορφή Παρουσίασης, είπα να προσθέσω ακόμα μια, πιο παραδοσιακή. Κυρίως για να χρησιμοποιηθεί ως κόμβος επανακατεύθυνσης προς την νέα σελίδα του ιστολογίου  (Η Ελένη στο "μπαρ"), σκοπός της οποίας είναι να βάλει σε μια τάξη το χάος των αναρτήσεων για την Ελένη

  Η «Ελένη »  του Ευριπίδη    διδάχθηκε το 412 π.Χ..  Στην Αθήνα η κατάσταση ήταν  έκρυθμη. Ο Πελοποννησιακός  πόλεμος δεν εξελισσόταν καλά για τους Αθηναίους. Τον προηγούμενο χρόνο είχε καταστραφεί η στρατιά που είχαν στείλει στην Σικελία. και οι Σπαρτιάτες είχαν καταλάβει την Δεκέλεια και είχαν κλείσει τους Αθηναίους στην πόλη καταστρέφοντας την ύπαιθρο, έπειτα από συμβουλή του εξόριστου Αθηναίου στρατηγού Αλκιβιάδη, που άλλαξε στρατόπεδο όταν κατηγορήθηκε για ιεροσυλία.

           Οι παλιές αξίες,  εκείνες που οδήγησαν 60 χρόνια πριν στην νίκη εναντίον των Περσών, είχαν κλονιστεί . Αφενός από την κούραση που είχε προκληθεί από τον μακροχρόνιο πόλεμο. Αφετέρου από το πνευματικό κίνημα των σοφιστών, που με την διδασκαλία τους αμφισβητούσαν και έβλεπαν με κριτικό μάτι παραδεδομένες αξίες και θεσμούς, θέτοντας νέα ερωτήματα. Ο Ευριπίδης ήταν κοντά στην σκέψη των ανθρώπων αυτών, που θεωρήθηκαν εσφαλμένα, από κάποιους, υπεύθυνοι για την παρακμή της πόλης. Η τραγωδίες του ήταν γεμάτες από σκέψεις που απηχούν τις σοφιστικές αντιλήψεις. Υπό την επίδραση των διανοητών αυτών, ο Ευριπίδης παράλλασε συχνά τους αρχαίους μύθους και το ίδιο έκανε και στην «Ελένη».

             Σύμφωνα με την επικρατέστερη μυθολογική παράδοση, η Ελένη ακολούθησε οικειοθελώς τον Πάρη στην Τροία και οι ‘Έλληνες έκαναν εκστρατεία, έκαψαν την Τροία και την ξαναπήραν. Η Ελένη του Ομήρου είναι ένα πλάσμα θεϊκό και εξαιτίας αυτού δεν επικρίνεται για τις πράξεις του. Στους λυρικούς ποιητές όμως, και στους υπόλοιπους τραγικούς ποιητές είναι μια θνητή γυναίκα που το όνομα της έχει συνδεθεί με την απιστία, την προδοσία και τον καταστροφικό έρωτα. Η Ελένη είναι δηλαδή θύμα κοινωνικών συμβάσεων και των συναισθημάτων  της και επαναστατεί εναντίον της ηθικής της εποχής της διεκδικώντας την ερωτική της ανεξαρτησία.    Ο Ευριπίδης ωστόσο  – στην «Ελένη»,  γιατί στις «Τρωάδες  φαίνεται να ακολουθεί την παράδοση»-  ακολουθεί την εκδοχή του μύθου  που παρουσίασε για πρώτη φορά ο Στησίχορος στην «Παλινωδία»  του.  Η Ελένη δεν πήγε ποτέ στην Τροία. Οι θεοί την έστειλαν στην Αίγυπτο και στην Τροία είχαν στείλει ένα είδωλο για το οποίο οι Έλληνες και οι Τρώες σκοτώνονταν για δέκα χρόνια. Έτσι η ηρωίδα του Ευριπίδη είναι  η βασανισμένη από τους θεούς – αλλά και τους ανθρώπους εξαιτίας της πλάνης τους -  αθώα που προσπαθεί να ξαναφτιάξει την ζωή της.

       Η «Ελένη» ανήκει σε εκείνα τα  έργα του Ευριπίδη που τονίζουν την πλάνη που υπάρχει σχετικά με την αντίληψη της πραγματικότητας. Την διαφορά ανάμεσα στο «φαίνεσθαι»  - τα φαινόμενα - και το «είναι» - την ουσία των πραγμάτων Τη σχετικότητα των αντιλήψεων σχετικά με το δίκιο και το άδικο. Ποια είναι η αλήθεια? Μπορούμε να την γνωρίσουμε? Μήπως ότι νομίζουμε ότι είναι αλήθεια είναι φαινομενικό και μας οδηγεί σε απατηλές διαπιστώσεις?  Άλλα τέτοια έργα είναι η Ιφιγένεια η εν Ταύροις και ο Ίων. Η εκδοχή του μύθου που επιλέχθηκε, εξυπηρετούσε την ανάπτυξη του προβληματισμού του Ευριπίδη σχετικά με την λανθασμένη αντίληψη της πραγματικότητας, αλλά  και ενισχύει την πεποίθηση του ότι ο πόλεμος είναι ένας χώρος ψεύδους, όπου  τελικά ηττημένοι είναι όλοι, είτε  νικητές είτε  χαμένοι στο πεδίο των μαχών. Ο πόλεμος γίνεται για το τίποτα και προκαλεί μόνο θανάτους και καταστροφές.  Σε όλες τις τραγωδίες του Ευριπίδη το αντιπολεμικό μήνυμα του  έχει κεντρική σημασία και στην Ελένη ακόμα περισσότερο. Παράλληλα βρίσκει και την ευκαιρία να εκφράσει τον σκεπτικισμό του για τις θρησκευτικές αντιλήψεις του καιρού του, καθώς πόσο ηθικοί και φορείς της δικαιοσύνης μπορούν να θεωρηθούν οι θεοί όταν  εξαιτίας του δόλου τους, οι άνθρωποι πολεμούσαν  άδικά για δέκα χρόνια, πληρώνοντας όλοι,  νικητές και ηττημένοι, για πράγματα τα οποία δεν ευθύνονταν.

Η «Ελένη» έχει προβληματίσει τους μελετητές ως προς την κατάταξη της.  Αρκετοί είναι εκείνοι που  θεωρούν ότι οι βασικοί  ήρωες είναι τραγικά πρόσωπα που προσπαθούν να επιζήσουν κατά την διάρκεια τη σύγκρουσής  τους με μεγαλύτερες τους δυνάμεις.  Άρα θεωρούν το δράμα τραγωδία, γεμάτη από περιπέτειες και αναγνωρίσεις , που προκαλεί  «έλεο» ,  «φόβο «και «κάθαρση» στους θεατές. Απλά δεν είναι μια κλασική τραγωδία, γιατί η εποχή της δεν είναι πια η κλασική εποχή. Είναι ένας είδος «έργου φυγής», απόδρασης από ένα περιβάλλον που καταπιέζει και συμπιέζει.

    Άλλοι θεωρούν ότι υπάρχουν κωμικά στοιχεία μέσα στο δράμα, όπως η βαρύγδουπη εμφάνιση της Θεονόης,  η αφέλεια και η εξαπάτηση  του Θεοκλύμενου και οι λεονταρισμοί του Μενέλαου.  Επίσης η σημασία του παράγοντα τύχη, οι συνομωσίες και οι εξαπατήσεις, οι συμπτώσεις και το ευτυχές τέλος είναι χαρακτηριστικά της νέας Κωμωδίας. Αυτοί χαρακτηρίζουν το έργο τραγικοκωμωδία ή ιλαροτραγωδία.

       Άλλοι ερευνητές εστιάζουν στην βίαιη διεκδίκηση της ηρωίδας από κάποιον αντεραστή, στον εξωτικό τόπο,  στην  αναγνώριση των  χαμένων συζύγων, τους όρκους που δίνουν,   και την προσπάθεια  που κάνουν να αποδράσουν και θεωρούν ότι είναι ρομαντικό δράμα. Σε αυτή την ανάγνωση υποστηρίζουν ότι οδηγούν και άλλα στοιχεία που υπάρχουν στο δράμα,  όπως η υπερβολή, η έντονη φαντασία, ο λυρισμός και η υπερβολή.

     Άλλοι, τέλος, θεωρούν ότι το έργο είναι πολιτική αλληγορία. Ο πόλεμος της Τροίας θεωρείται σύμβολο του Πελοποννησιακού πολέμου ή της Σικελικής εκστρατείας και ο Ευριπίδης χρησιμοποιεί την συγκεκριμένη παραλλαγή του μύθου για να ψέξει και να καθοδηγήσει τους συμπολίτες του σχετικά με τα λάθη του παρελθόντος και την συνέχεια του πολέμου. Επίσης κατά άλλους η Ελένη θεωρείται ότι είναι σύμβολο του Αλκιβιάδη και με την τραγωδία του ο ποιητής προσπαθεί να πείσεις τους συμπολίτες του να ανακαλέσουν τον Αλκιβιάδη από την εξορία.