Στην Ανδρομέδα και τη Γη: Ένα νυχτέρι ανάμεσα στον Βέγα, τον Ντενέμπ και τον Αλτάιρ (το θερινό τρίγωνο δηλαδή)

  Σαν σύγχρονος  Όμηρος  ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου συνθέτει τα τραγούδια του με ψηφίδες από την παράδοση, τη συλλογική μνήμη, την επιστήμη και τη φιλοσοφία, τοποθετημένες με τρόπο λογοτεχνικό.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα για  αυτό είναι το τραγούδι «Νυχτέρι», οι ακόλουθοι στίχοι του οποίου

«Ανάμεσα στο Βέγα,

τον Ντενέμπ και τον Αλτάιρ

υπάρχει μία θέση του ουρανού

όπου θα πάω σαν γίνω

σκόνη αστρική,

για κει σας κλείνω ραντεβού» 

πιθανότατα θα αποτελέσουν το… επιτάφιο επίγραμμά μου.

Ο Βέγας, ο Αλτάιρ και ο Ντενέμπ που αναφέρονται είναι τρία λαμπρά αστέρια τα οποία αποτελούν το λεγόμενο «θερινό τρίγωνο» στον ουρανό του βορείου ημισφαιρίου και με αυτά καθώς και τους αστερισμούς στους οποίους ανήκουν θα ασχοληθεί η παρούσα ανάρτηση. (Για την Σανκάρ και την Μπαλιστρέρι δείτε εδώ)

Θερινό τρίγωνο

Ας δούμε όμως πρώτα τι είναι το θερινό τρίγωνο. Το θερινό τρίγωνο του βορείου ημισφαιρίου είναι ένας σχηματισμός τριών αστεριών που φτάνει στο απόγειο του κατά του θερινούς μήνες. Το χειμώνα μπορείς κανείς να το δει ανάποδα, χαμηλά στον ουρανό του νοτίου ημισφαιρίου.  Δημιουργείται  από τους  λαμπρότερους αστέρες τριών αστερισμών: τον  Αλτάιρ (Altair) του Αετού, τον Βέγα (Vega) της Λύρας και τον  Ντενέμπ (Deneb) του Κύκνου.

Ο όρος μπορεί να βρεθεί σε οδηγούς αστερισμών από τις αρχές του 20^ου αιώνα, ωστόσο άρχισε να διαδίδεται από τον 1950 και μετά.  Στην Κίνα  πάντως ο Ντενέμπ σημειώνει το ένα άκρο της «Γέφυρας της Κίσσας » που γεφυρώνει τους δυο ποταμούς του Γαλαξία και επιτρέπει στους δυο χωρισμένους εραστές, οι οποίοι είναι υποτίθεται ο Αλτάιρ και ο Βέγας,  να συναντιούνται μια φορά το χρόνο, καθώς τελειώνει το καλοκαίρι. (Υπάρχει και χειμερινό τρίγωνο, κάποια στιγμή  θα μιλήσουμε για αυτό).

Πάμε τώρα να δούμε τους αστερισμούς και τα άστρα τους.

Ο αστερισμός του Αετού και ο Αλτάιρ

    Ο αστερισμός του Αετού είχε σημειωθεί ήδη από την αρχαιότητα. Πήρε το όνομά του  (Αετός, Πτηνό ή Γύπας ή Διός Όρνις) από το βασιλιά των πουλιών και κυρίως από τον αετό του Δία. Οι αρχαίοι έβλεπαν υποτίθεται τον αετό του Δία να μεταφέρει στον Όλυμπο τον Γανυμήδη για τα… περαιτέρω. Αργότερα,  ο Αδριανός για να τιμήσει τον δικό του Γανυμήδη που ονομαζόταν Αντίνοος και πέθανε νέος,  όρισε-γιατί αυτοκράτορας ήταν ποιος να του κουνηθεί-ότι ο αετός μεταφέρει τον Αντίνοο και  για να μην τσαντιστεί ο Δίας ονόμασε Γανυμήδη τον αστερισμό του Υδροχόου.  Οι αρχαίοι ανέφεραν συχνά τον αστερισμό και ως «Βασανιστήριον», μια αναφορά στο θείο δράμα του Προμηθέα που ως γνωστόν ήταν σταυρωμένος στον Καύκασο και ο αετός του Δία του έτρωγε κάθε μέρα το συκώτι (αλλά για αυτά θα πούμε σε άλλη ανάρτηση).  Αποτελείται από περίπου 70  αστέρια ορατά με γυμνό μάτι. Εκτός από τον Αλτάιρ για τον οποίο θα μιλήσουμε πιο μετά, δικό του όνομα έχει μόνο

Αλτάιρ 

ο γ’ του Αετού, που είναι γνωστός ως Ταραζέντ. Ο αστερισμός στην  Ελλάδα είναι αμφιφανής.

    Ο Αλτάιρ είναι ο λαμπρότερος αστερισμός του Αετού.  Το  όνομα του αστεριού, που είναι το 12^ο λαμπρότερο άστρο στον ουρανό, προέρχεται από το όνομα  «Αλ Νασρ Αλ Ταΐρ» που  έδωσαν οι Άραβες στον αστερισμό και σημαίνει «Ιπτάμενος Αετός». Όπως  πολύ συχνά συμβαίνει, τελικά το όνομα του αστερισμού εξελίχθηκε στο όνομα του λαμπρότερου αστεριού. (Ή και το ανάποδο.) Είναι λευκό άστρο πρώτου μεγέθους, η θερμοκρασία της επιφάνειάς του είναι από 6900Κ ως 8400Κ και απέχει από την Γη περί τα 25 έτη φωτός.  Είναι δύο φορές μεγαλύτερος και δέκα φορές λαμπρότερος από τον Ήλιό.  Επειδή γυρίζει πολύ γρήγορα γύρω από τον εαυτό του (9 ώρες ενώ ο Ἠλιος χρειάζεται 25 μέρες περίπου) παρουσιάζεται σχετικά πεπλατυσμένος. 

Ο Αλτάιρ είναι προορισμός για την πειρατική γαλέρα των Social Waste
 Δείτε κι ένα ποιηματάκι εδώ. Για  άλλες  τυχόν αναφορές στην τέχνη εδώ.

Άσχετο. Οι αστρολόγοι τον θεωρούν ως το αστέρι της τύχης. Αλλά ποιος ασχολείται με τους άσχετους... 

Ο αστερισμός της Λύρας και ο Βέγας.

Ο αστερισμός της Λύρας  είναι αστερισμός αμφιφανής στην Ελλάδα  που  είχε σημειωθεί ήδη από την αρχαιότητα.  Μολονότι είναι μικρός σε έκταση αστερισμός, έχει το πέμπτο λαμπρότερο άστρο στον ουρανό, τον Βέγα. Πήρε το όνομά του από την Λύρα του Ορφέα με την οποία κατάφερε να ημερέψει τον Άδη και να του  επιτρέψει να φέρει  την Ευρυδίκη από τον Κάτω Κόσμο.  Έπειτα από την γνώστη και με υπαιτιότητα του Ορφέα ατυχή εξέλιξη της  υπόθεσης, συνόδεψε τον θρήνο του Ορφέα και καθώς ήταν η πρώτη λύρα ever, εκείνη δηλαδή που είχε φτιάξει ο Ερμής και την έδωσε στον Απόλλωνα, τον μπαμπά του Ορφέα,  μετά τον θάνατό του αναλήφθηκε στον ουρανό και έγινε αστερισμός. Μία άλλη  πάντως παράδοση  συσχετίζει την Λύρα με τον  Αρίωνα. Εκτός από το Βέγα, τον α’ της Λύρας, ιδιαίτερα ονόματα έχουν ο β΄(Σέλιακ) και ο γ΄(Σουλαφάτ), ενώ εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο ε΄ που είναι τετραπλό αστέρι και είναι γνωστός ως «The double double»  καθώς αποτελείται από δυο ζευγάρια άστρων.

   Ο Βέγας είναι το  λαμπρότερο αστέρι της Λύρας και αποκαλείται συχνά και  Άρπα. Οι αρχαίου συχνά το ονόμαζαν Λύρα, όπως και τον αστερισμό. Το όνομα «Βέγας» προέρχεται από την αραβική λέξη «Waki»  που στους Αλφόνσειους  Πίνακες  (αστρονομικοί πίνακες που συντάχθηκαν στην Ισπανία μεταξύ 1223 και 1244) γράφτηκε ως   “Wega”.   Εξαιτίας της λαμπρότητάς του ο Βέγας ήταν σημαντικός για όλους τους πολιτισμούς και ειδικά για τους Ρωμαίους οι οποίοι  καθόριζαν την έναρξη του φθινοπώρου με βάση τη δύση του κατά το λυκαυγές.  

     Είναι πρώτου μεγέθους, ελαφρά μεταβλητό, λευκό αστέρι και το πέμπτο σε φωτεινότητα στον νυχτερινό ουρανό. Απέχει γύρω στα 25 έτη φωτός από τη Γη  και η θερμοκρασία του είναι περίπου

Ο Βέγας

9600Κ.  Είναι περίπου 2,5 φορές μεγαλύτερος σε διάμετρο από τον ήλιο.  Περιστρέφεται γύρω  από τον εαυτό του κάθε 12, 5 ώρες  και για αυτόν τον λόγο έχει- κι αυτός -σχήμα πεπλατυσμένο. Πρόκειται για ένα άστρο που στην πραγματικότητα είναι 35 φορές λαμπρότερο του Ήλιου και 2,5 φορές μεγαλύτερο του Σείριου και μας έχει πάρει… στο κυνήγι. Κατευθύνεται  προς το ηλιακό μας σύστημα με ταχύτητα 48.600 χιλιομέτρων την ώρα. Αλλά μην  κάνετε την διαθήκη σας, δεν θα μας κοπανήσει. Σε 290000 χρόνια περίπου θα μας έχει πλησιάσει σε απόσταση 17,2 ετών φωτός και μετά θα μας προσπεράσει  και θα αρχίσει να απομακρύνεται. Νωρίτερα (γύρω στο 14000 μ.Χ.), πρόκειται να γίνει εξαιτίας της μετάπτωσης του άξονα της Γης  ο νέος Πολικός  μας αστέρας, (μια θέση στην οποία και στο παρελθόν, γύρω στο 12000 π.χ. ) ενώ σε 210000 χρόνια περίπου θα είναι αρκετά κοντά για να αντικαταστήσει τον Σείριο ως το πιο λαμπρό αστέρι στον νυχτερινό ουρανό.

   Ο Βέγας θεωρείται παραδοσιακά το πιο σημαντικό μετά τον ήλιο άστρο.
 Kαι για αυτό  ήταν το πρώτο αστέρι που φωτογραφήθηκε ποτέ, το 1850,  και το πρώτο αστέρι του οποίου φωτογραφήθηκε το φάσμα, το 1877. Όπως έχουν δείξει έρευνες περιβάλλεται από έναν παρόμοιο με του δικού μας πλανητικού συστήματος δίσκο υλικού, πράγμα που κατά πιθανότατα σημαίνει ότι στον Βέγα αυτή τη στιγμή σχηματίζεται ένα πλανητικό σύστημα.

    Όσον αφορά τον πολιτισμό και την τέχνη, δεν ξέρω ποια είναι η σχέση του με το ισπανογενές επίθετο Βεγκα το οποίο φέρουν μεταξύ άλλων η Σούζαν Βέγκα, ο Άλαν Βέγκα και ο Χοσέ Ντε λα Βέγκα και  ο… Ζορό όταν βγάζει την μάσκα, οπότε θα το αφήσω. Σίγουρα πάντως, έχει δώσει σε αρκετά οχήματα το όνομά του. Έγινε το πρώτο αστέρι που ονόμασε αυτοκίνητο, το γαλλικό. Facel  Vega, to 1954. To 1971 η Chevrolet  απέκτησε κι αυτή το δικό της Vega.   Vega. τέλος,   ονόμασε η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Διαστήματος ένα πρόγραμμα προσγείωσης και τη Lockheed ένα αεροπλάνο.   Κατά τα λοιπά, κάτω από το φως του Βέγα διαδραματίζεται ένα κεφάλαιο από το μυθιστόρημα ενηλικίωσης "Ταξίδι με τον Έσπερο" του Άγγελου Τερζάκη.  Στην ταινία «Contact»  το σήμα που οδηγεί στην πρώτη επαφή μεταξύ ανθρώπων, τους οποίους εκπροσωπεί ο χαρακτήρας που υποδύεται η Τζόντι Φόστερ,  και εξωγήινων εντοπίζεται σε ένα πομπό που περιστρέφεται γύρω από τον Βέγκα.

Η ελληνική μουσική επηρεάστηκε αρκετά από το αστέρι. Το ελληνικό γκρουπ Vegas πήρε το όνομά του από το αστέρι.

Σύμφωνα δε με τον Νίκο Γκάτσο ορισμένα αγόρια κάποιες νύχτες στον Κολωνό βλέπουν μέχρι τον Σείριο και τον Βέγα

Και ο Άλκης Αλκαίος πιστεύει  ότι οι λαγκαδιές του Βέγα  σχετίζονται με τα πουλιά της αγάπης...

 Για περισσότερα δες εδώ.

 Ο Κύκνος και ο Ντενέμπ

Ο Κύκνος είναι αμφιφανής στην Ελλάδα αστερισμός του βορείου ημισφαιρίου ο οποίος είχε σημειωθεί ήδη από την αρχαιότητα.  Οι αρχαίοι τον ονόμαζαν «Όρνιν» και ο… νονός του, ο πρώτος που του έδωσε το όνομα «Κύκνος»,  ήταν ο Ερατοσθένης.  Υποτίθεται ότι πήρε το όνομά του από τον γιο του Άρη (ο οποίος ωστόσο ήταν αμφιλεγόμενα μερακλής, επιθυμώντας  να φτιάξει ένα ναό αφιερωμένο  στον πατέρα του με τα κεφάλια αυτών που είχαν την ατυχία να περάσουν από κει που παραφύλαγε και, πριν τον εμποδίσει ο Ηρακλής στο παρά ένα κεφάλι, σκοτώνοντάς τον) . Πιθανότερα όμως, αυτό που έδωσε το όνομα ήταν ο κύκνος  στον οποίο μεταμορφώθηκε ο Δίας για να ζευγαρώσει με την Λήδα.  Άλλοι πάντως πίστευαν  ότι αναπαριστά το ιερό  πουλί της Αφροδίτης και άλλοι τον Ορφέα που έγινε πουλί και αναλήφθηκε στους ουρανούς δίπλα στη Λύρα του. Επειδή τα λαμπρότερα αστέρια του σχηματίζουν σταυροειδές σχήμα  ήταν γνωστός παλιότερα «Βόρειος Σταυρός», πράγμα που εξηγεί, αν αναρωτηθήκατε ποτέ, γιατί ο Σταυρός του Νότου δεν λέγεται σκέτα «Σταυρός». 

    Ο αστερισμός αποτελείται  πολλά αστέρια, πάνω από εκατό, ορατά με γυμνό μάτι.   Εκτός από τον Ντενέμπ, δικό τους όνομα έχουν ο β’ (Αλμπιρέο),  ο γ΄(Σαντρ) και ο ε’ (Τζιενά) του αστερισμού.  Σε άλλα νέα, ο  αστερισμός είναι από  τους πιο ενδιαφέροντες του ουρανού. Πρώτα από όλα το τηλεσκόπιο Κέπλερ έχει ανακαλύψει αρκετούς εξωπλανήτες σε άστρα τα οποία ανακαλύφθηκαν στον αστερισμό.  Έπειτα μπορούμε να εντοπίσουμε πολλά άλλα ενδιαφέροντα πράγματα. Στον αστερισμό του Κύκνου βρίσκονται τα λείψανα μία αρχέγονης έκρηξης, το «νεφέλωμα του Κύκνου»  αλλά και η ν ονομαστή  «Λούπα του Κύκνου», το λείψανο μίας φοβερής έκρηξης σουπερνόβα η οποία έγινε  πριν από 50.000 χρόνια σε απόσταση  περίπου 1.400 ετών φωτός από τη Γη. Άλλα νεφελώματα και αστρικά σμήνη είναι το Νεφέλωμα Βόρεια Αμερική και ο  Τοίχος του Κύκνου, το  Νεφέλωμα του Αυγού, το Νεφέλωμα της Πεταλούδας, η Σκούπα της Μάγισσας, το Νεφέλωμα Πελεκάνος κ.α.   Επιπλέον, αρκετά άστρα που εντοπίζονται στα όρια του αστερισμού,  όπως το RW Cygni και το NML Cygni , συγκαταλέγονται στα μεγαλύτερα άστρα του σύμπαντος.

     Με τον  αστερισμό σχετίζεται  (με μια μικρή επιφύλαξη γιατί το έχω διαβάσει έφηβος) η ιστορία του ερασιτέχνη αναγνωρισμένου μετά θάνατον αστρονόμου στο βιβλίο της Μάρως Βαμβουνάκη «Ο κύκνος και αυτός», το οποίο έχει την τελειότερη ever παρουσίαση βιβλίου στο οπισθόφυλλο: «“Ο κύκνος κι αυτός" είναι το πρώτο της μυθιστόρημα και κυκλοφόρησε πρώτη φορά το 1979. Περιγράφει τον διχασμό ενός ανθρώπου ανάμεσα στον έναστρο κρυφό κόσμο της πνευματικότητάς του και στο μίζερο φανερό κόσμο της προσωπικής του ζωής: "Μπορεί να έχεις την ωραιότερη ιδέα της γης. Μια ιδέα παγκόσμια, σωτήρια, να σε καίει και να σε παρασέρνει ψηλά. Και στην προσωπική σου ζωή, ένα μικρό γελοίο εμπόδιο, να σου βάζει τρικλοποδιά και να σ' εξευτελίζει. Να σε καταδικάζει σε μια καθημερινότητα που όχι μόνο δεν εγκρίνεις μα που περιφρονείς μέχρι θανάτου. Και να τη συνεχίζεις. . ."»

 Το λαμπρότερο αστέρι του Κύκνου είναι ο Ντενέμπ, ένα λαμπρότατος ετοιμοθάνατος γίγαντας.  Είναι ένας λευκός, ελαφρά μεταβλητός, γίγαντας και πρώτου μεγέθους αστέρι που βρίσκεται σε

Ντενέμπ 

απόσταση περίπου 2600 ετών  φωτός από τη Γη. Είναι το 18^ο σε λαμπρότητα άστρο του ουρανού.  Η διάμετρος υπολογίζεται περίπου 200 φορές εκείνη του Ήλιου. Αν ήταν δηλαδή στο κέντρο του δικού μας πλανητικού συστήματος θα  έφτανε μέχρι τη Γη. Η θερμοκρασία του είναι περίπου 8400Κ και η λαμπρότητα του ασύλληπτη. Ο Ντενέμπ  είναι το λαμπρότερο άστρο της κατηγορίας του. Είναι  πολύ λαμπρότερο αστέρι του Ήλιου, κάπου μεταξύ 550000 και  160.000 φορές πιο φωτεινό. Εάν  τον βάζαμε  στην ίδια απόσταση με το Βέγα, ο Ντενέμπ θα έλαμπε σαν το φεγγάρι κατά την ημισέληνο.

 Το όνομα του πάντως είναι εξαιρετικά ταπεινό. Προέρχεται από την αραβική φράση «al dhanab al dajajah»  που σημαίνει «η ουρά της κότας», διότι κότα ήταν το πτηνό που έβλεπαν οι Άραβες στον ουρανό και ο Ντενέμπ, ό,τι πτηνό και αν βλέπει κανείς στον ουρανό,  είναι στην ουρά του.   Και καθώς αρκετοί αστερισμοί  αναπαριστούν υποτίθεται κάποιο ζώο, υπάρχουν άλλοι οχτώ Ντενέμπ τουλάχιστον. Αλλά ο κατεξοχήν Ντενέμπ, όταν  δηλαδή δεν έχει άλλη διευκρίνιση είναι ο δικός μας, ο α΄ του Κύκνου.

  Και η μοίρα του; Άστα να πάνε… Έχει σταματήσει να καίει υδρογόνο στον πυρήνα του και αυτό που τον περιμένει είναι να εκραγεί εντός δύο εκατομμυρίων ετών. Από την επιφάνειά του φεύγει αέριο υλικό, με ρυθμό 0,8 εκατομμυριοστά μιας ηλιακής μάζας ετησίως, εκατοντάδες χιλιάδες φορές δηλαδή  ο ρυθμό με τον οποίο χάνει μάζα ο Ήλιος. Πριν γίνει αυτό πάντως, θα προλάβει γύρω στο 9800 μ.Χ να γίνει,  και αυτός όπως και ο Βέγας, το Πολικό μας  αστέρι.

Στη τέχνη εκτός από το τραγούδι του Θανάση δεν με ιντριγκάρει κάτι να αναφέρω ξεχωριστά, δες εδώ.

Το θερινό τρίγωνο πάνω από τον ουρανό της Ιαπωνίας, την άνοιξη του 2015

Το θερινό τρίγωνο πάνω από τον ουρανό του Σινικού Τείχους

Αλτάιρ και Ήλιος 

Βέγας και Ήλιος

Χωρίς σχόλια 

Ντενέμπ

Το κείμενο γράφτηκε με εμπλουτισμό στοιχείων που βρίσκονται εδώ έπειτα από πρόχειρη προσωπική έρευνα.