Η αναγνώριση στην "Οδύσσεια"

     Η ανάρτηση αυτή αναφέρεται στις αναγνωρίσεις της Οδύσσειας  και είναι απόσπασμα  (όπως και η αντίστοιχη για τις αναγνωρίσεις της "Ελένης" του Ευριπίδη) από μια ευρύτερη ανάρτηση για την αναγνώριση ως λογοτεχνικό μοτίβο,  την οποία μπορείτε να διαβάσετε εδώ.  Αυτονομείται, κατά κάποιον τρόπο, για χρηστικούς λόγους.  Επειδή η πλήρης ανάρτηση έχει πολλά δεδομένα και αργεί να φορτώσει, πράγμα που μου δυσκολεύει το μάθημα στην τάξη.

  Πρώτα πρέπει να ξεκινήσω με τον ορισμό της αναγνώρισης. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη λοιπόν , αναγνώριση ονομάζεται η μετάβαση από την άγνοια στην γνώση ως προς την ταυτότητα ενός ( το ένα πρόσωπο  γνωρίζει και το άλλο δεν γνωρίζει, οπότε έχουμε απλή αναγνώριση) ή περισσοτέρων (αμφότερα τα πρόσωπα δεν γνωρίζουν την ταυτότητα αμφοτέρων, άρα  έχουμε  διπλή αναγνώριση) προσώπων. Ο Αριστοτέλης τη θεωρεί βασικό στοιχείο της τραγωδίας (το σχετικό παράθεμα είναι αντλημένο από την "Ποιητική" του,  η οποία αναφέρεται στην τραγωδία) και θεωρεί πώς μπορεί να επιτευχθεί με τέσσερις τρόπους:

·         με σημάδια (τα πρόσωπα αποδεικνύουν την ταυτότητα τους αναφέροντας σημάδια που μόνο εκείνα θα μπορούσαν να γνωρίζουν).

·         με ανάμνηση (οι αναμνήσεις που εκφράζουν τα πρόσωπα είναι δηλωτικές της ταυτότητάς τους ).

·         με συλλογισμό (τα πρόσωπα συλλογίζονται τα τεκταινόμενα στην πλοκή του μύθου και από τα συμπεράσματα που εξάγουν από τους συλλογισμούς αυτούς αναγνωρίζουν κάποιον)

·         από την εξέλιξη των πραγμάτων· τον τελευταίο αυτό τρόπο ο Αριστοτέλης  θεωρούσε ως τον ανώτερο και λογοτεχνικότερο.

Η "Οδύσσεια" αποτελεί το πρώτο αφήγημα της κατηγορίας «επιστροφή του ξενιτεμένου». Ο Οδυσσέας λείπει είκοσι χρόνια από την πατρίδα και το σπίτι του· ως  εκ τούτου, η αναγνώριση αποτελεί εκ των πραγμάτων ένα συχνά επαναλαμβανόμενο μοτίβο στην Οδύσσεια. Αρχής γενομένης από την αναγνώριση του Οδυσσέα από τους Φαίακες, το δεύτερο μισό της Οδύσσειας είναι μια σειρά από αναγνωρίσεις.

    Στην περίπτωση των Φαιάκων, η αναγνώριση γίνεται μέσω των αναμνήσεων.  Ο Οδυσσέας  ως καραβοτσακισμένος ναυαγός φτάνει στο παλάτι του Αλκίνοου και δακρύζει ακούγοντας τον αοιδό του παλατιού να τραγουδάει την άλωση της Τροίας στην οποία ίδιος συνέβαλε τα μέγιστα. Οι ερωτήσεις των παρισταμένων τον οδηγούν να τους αποκαλύψει την ταυτότητά του. Η αναγνώριση αυτή είναι εξαιρετικά σημαντική γιατί είναι κατά κάποιο τρόπο και αυτοαναγνώριση. Αφηγούμενος την ιστορία του, ο Οδυσσέας ανακτά και την ταυτότητα του· παύει να είναι ο ικέτης, γυμνός ναυαγός και συνδέεται ξανά τον ηρωικό και πολυμήχανο εαυτό του, στοιχείο εξαιρετικά πολύτιμο για αυτόν ώστε να αντιμετωπίσει με επιτυχία τις δοκιμασίες που τον περιμένουν στο Ιθάκη.

    Όλες οι επόμενες αναγνωρίσεις συμβαίνουν στην Ιθάκη. Μεταμορφωμένος σε γέρο, ο Οδυσσέας δεν δίνει «γνωριμιά» στον Εύμαιο, αρχικά γιατί δεν ξέρει αν μπορεί να τον εμπιστεύεται κι έπειτα για να διασφαλίσει την μυστικότητα του σχεδίου του. Έτσι η πρώτη αναγνώριση είναι αυτή μεταξύ Οδυσσέα και Τηλέμαχου. Ο Οδυσσέας δεν χρειάζεται να αναγνωρίσει τον Τηλέμαχο παρόλο που δεν τον έχει δει ποτέ ενήλικο, γιατί η Εύμαιος και η χαρά με την οποία τον υποδέχεται αποκαλύπτουν την ταυτότητα του. Ο Τηλέμαχος αναγνωρίζει κατά την εξέλιξη των πραγμάτων τον πατέρα του. Όταν εκείνος κρίνει σκόπιμο, παίρνει την κανονική μορφή του και του αποκαλύπτει την ταυτότητά του. Η λαχτάρα του Τηλέμαχου να συναντήσει επιτέλους των πατέρα του τον οδηγεί άμεσα στην αναγνώρισή του

   Μια ιδιότυπη αναγνώριση, παρενθετικά, έχουμε στον δρόμο του Οδυσσέα για το παλάτι. Ο γηραλέος  σκύλος του Οδυσσέα, ο Άργος, δεν ξεγελιέται από την μεταμφίεση του αφεντικού του που  πριν φύγει για την Τροία που τον πήγαινε κυνήγι·  Τον αναγνωρίζει, κουνώντας την ουρά του ως ένδειξη χαιρετισμού, λίγο πριν ξεψυχήσει.· και τον βάζει άθελα του σε κίνδυνο να προδοθεί, καθώς τα δάκρυα τον πλημμυρίζουν.

Οδυσσέας και Πηνελόπη

   Αν η πρώτη αναγνώριση, με τον Τηλέμαχο, ήταν σημαντική γιατί τον σύνδεσε με τον γιό του και του  πάρασχε ένα πολύτιμο συμπαραστάτη, η επόμενη αναγνώριση είναι σημαντικότερη για δυο λόγους. Αφενός, γιατί είναι το πρελούδιο της επόμενης, της κυρίαρχης αναγνώρισης του έπους, εκείνης με την Πηνελόπη· κι αφετέρου, γιατί επανασυνδέει τον Οδυσσέα με τον "οίκο" του, η λέξη με την ομηρική της σημασία. Η παραμάνα του Οδυσσέα, η Ευρύκλεια, αναγνωρίζει τον μεταμορφωμένο Οδυσσέα από ένα σημάδι στο σώμα του, μια  ουλή που απέκτησε στο πόδι του μικρός·  και χρειάζεται να επιστρατεύσει όλη του την πειθώ ο Οδυσσέας για να μην τον προδώσει από τον ενθουσιασμό της,  στερώντας του το στοιχείο του αιφνιδιασμού έναντι των μνηστήρων...

  Οι οποίοι μνηστήρες, όπως νωρίτερα ο Εύμαιος και ο Φιλοίτιος στους οποίους αποκαλύπτει  ο ίδιος ο Οδυσσέας την ταυτότητά του για να τον βοηθήσουν, αναγνωρίζουν κι αυτοί τον Οδυσσέα από την καλή και, κυρίως, από την ανάποδη, από το βέλος του που μπήγεται στο λαρύγγι τους. Αλλά, αυτές οι αναγνωρίσεις δεν σχετίζονται με το λογοτεχνικό μοτίβο και δεν μας νοιάζουν εδώ. Αντίθετα, η αναγνώριση του Οδυσσέα από την Πηνελόπη είναι ένα από τα σημαντικότερα συμβάντα όλης της Οδύσσειας. Γιατί η αποδοχή από την σύντροφο, την γυναικεία αγκαλιά που περιμένει τόσα χρόνια  και ο μοιρασμένος ύπνος στη συζυγική κλίνη είναι αυτά που θα ολοκληρώσουν τον νόστο. Η Πηνελόπη είναι προετοιμασμένη από τον ίδιο τον Οδυσσέα, που παριστάνοντας τον γέρο της φέρνει νέα για τον εαυτό του (έχοντας κι αυτός τη δική του κρυφή ατζέντα καθώς εφαρμόζει ένα άλλο λογοτεχνικό μοτίβο, "το δοκίμι της αγάπης")  και την έχει πληροφορήσει ότι γρήγορα θα επιστρέψει ο άντρας της. Αλλά αυτή, συνηθισμένη να ακούει μεγάλα λόγια που δεν επαληθεύονται, δεν του δίνει σημασία. Κι όταν όλο χαρά η Ευρύκλεια της ανακοινώνει πως γύρισε ο άντρας της, αυτή είναι μεν  συναισθηματικά έτοιμη να αποδεχθεί το γεγονός, αλλά, ως άξια γυναίκα του πολυμήχανου και  καχύποπτου μέχρι αποδείξεως του εναντίου άντρα της, δεν επιτρέπει στα συναισθήματα της να καθυποτάξουν την λογική της. Ποιός ξέρει πόσους λαγούς με πετραχήλια της τάξανε, της γυναίκας! Κατεβαίνει. Λοιπόν, από το δωμάτιο της και υποδέχεται ψυχρά τον Οδυσσέα προσπαθώντας να κερδίσει χρόνο μέχρι να βεβαιωθεί. Ο Οδυσσέας (ψευτο)θυμωμένος από την ψυχρότητα της γυναίκας του που είκοσι χρόνια ονειρευόταν, απειλεί ότι θα κοιμηθεί σε άλλο δωμάτιο. Γιατί "όσοι ταξίδεψαν γυρεύουν την Ιθάκη" και τους φαίνεται κάπως δυσσάρεστο η Ιθάκη να μην τους καλοδέχεται.

Και η Πηνελόπη έχει την ευκαιρία να ανακαλύψει την απάντηση που ψάχνει. Προστάζει να βγάλουν το συζυγικό κρεβάτι και να το στρώσουν σε άλλο δωμάτιο, ελπίζοντας προφανώς να αντιδράσει εκείνος όπως τελικά αντέδρασε. Ο Οδυσσέας οργίζεται που τον κοροϊδεύει, καθώς έχει φτιάξει το κρεβάτι ο ίδιος κι είναι  καρφωμένο πάνω σε ένα κορμό ελιάς, άρα δεν είναι δυνατό να μετακινηθεί. Η γνώση αυτής της λεπτομέρειας που μόνο ο πραγματικός Οδυσσέας θα γνώριζε είναι το σημάδι που ψάχνει η Πηνελόπη. Η οποία ζητάει "γιρλάντες" και "μπάντες" που "ήρθε ο καλός" της.

Η επιστροφή ολοκληρώνεται, η "Οδύσσεια" τελειώνει...

    'Ολη; Όχι. Ο Όμηρος εφαρμόζει κι εδώ την τεχνική της κλιμάκωσης- αποκλιμάκωσης όπως έκανε και με την περιγραφή της καταιγίδας που εξαπέλυσε ο Ποσειδώνας εναντίον του Οδυσσέα στην ραψωδία ε΄. Ο γερο-πατέρας του Οδυσσέα, ο Λαέρτης, έχει αποτραβηχτεί στα χτήματα του, τσακισμένος από την απουσία του γιού του και τις φρικαλεότητες των μνηστήρων. Ο Οδυσσέα εμφανίζεται και στην αρχή- αναίτια εντελώς- με μια λίγο διεστραμμένη αίσθηση του χιούμορ, παριστάνει ένα Κρητικό έμπορο που του λέει ότι ο γιός του θα έρθει σύντομα. Στο κλάμα του πατέρα του, ο Οδυσσέας παρατάει το θέατρο και αποκαλύπτει κλαίγοντας την ταυτότητά του. Αντάξιος της καχύποπτης διάθεσης ως προς τα πράγματα του γιού του (και της νύφης του!), ο Λαέρτης δεν πείθεται. Η αναγνώριση επιτυγχάνεται κι εδώ με σημάδια. Ο Οδυσσέας απαριθμεί τα δέντρα που όταν ήταν παιδάκι είχε φυτέψει μαζί με τον πατέρα του και ο Λαέρτης πέφτει στην αγκαλιά του.