Σαρλ Μπωντλαίρ: "Άλμπατρος" (και λίγα λόγια για το ποίημα του Τριστάν Κορμπιέρ "Μικρός που πέθανε στ΄αστεία" και την Εθνική Βραζιλίας του 1982)

    Βασισμένο σε μια παρομοίωση ομηρικής έκτασης και μεγαλοπρέπειας, ρομαντικής ευαισθησίας και  συμβολιστικής οξυδέρκειαςς, είναι το ποίημα με το οποίο θα ασχοληθούμε σήμερα. Πρόκειται για το εμβληματικό ποίημα του Σαρλ Μπωντλαίρ με τίτλο "Άλμπατρος". Ένα ποίημα που βρίσκεται στο μεταίχμιο μεταξύ ρομαντισμού και συμβολισμού. Το ποίημα εκκινεί από την  η ανάγκη του ανθρώπου για μοναξιά και ενδοσκόπηση, κλασικό θέμα του ρομαντισμού, αλλά χωρίς μελοδραματικές εξάρσεις,  και υλοποιείται μέσω της χρήσης ενός συμβόλου. 

  Πρώτα, ας το ακούσουμε μελοποιημένο από τον Νίκο Ξυδάκη και τραγουδισμένο από τον Σωκράτη Μάλαμα, πάνω στην μετάφραση του Αλέξανδρου Μπάρα, την οποία και θα προτιμήσω, έναντι αυτής του Νίκου Φωκά με τίτλο "Τεράστιοι Γλάροι", σ' αυτήν την ανάρτηση. (Το  πρωτότυπο γαλλικό κείμενο και ποικίλες αγγλικές και ελληνικές μεταφράσεις μπορείτεε να διαβάσετε εδώ. Επίσης, είτε εδώ την γοητευτική ετυμολόγηση της λέξης "άλμπατρος". Αμφότεροι οι σύνδεσμοι προέρχονται από τον ιστότοπο του Νίκου Σαραντάκου.)

 Τα άλμπατρος είναι μεγάλα  θαλασσοπούλια που διαβιούν κυρίως στον Νότιο Ειρηνικό. Είναι τα πουλιά με το μεγαλύτερο άνοιγμα φτερών. Χαρακτηριστικό τους είναι ο οικονομικός τρόπος με τον οποίο πετούν, καθώς εκμεταλλευόμενα το άνοιγμα των φτερών τους και τα ρεύματα του αέρα μπορούν να διανύσουν εύκολα μεγάλες αποστάσεις καταβάλλοντας την λιγότερη δυνατή προσπάθεια, σχεδόν χωρίς να κουνήσουν τα φτερά τους. Παράλληλα, η εικόνα του άλμπατρος να "αιωρείται"  πάνω στα απλωμένα του φτερά χαρακτηρίζεται από χάρη, ομορφιά και  μεγαλοπρέπεια. Και να σημειωθεί ότι τα άλμπατρος θεωρούνται από τους ναυτικούς σημάδι καλοτυχίας κι, αλλοίμονο, ποιοι άλλοι τη χρειάζονται περισσότερο…

    Σκοπός ωστόσο του Μπωντλαιρ δεν είναι να γράψει φυσική ιστορία.   Όπως κάνει και ο Όμηρος, ο Μπωντλαίρ χρησιμοποιεί τη φύση ως παράδειγμα για να εκφράσει γλαφυρότερα αυτό που θέλει να πει πραγματικά και αποκαλύπτεται στην τελευταία στροφή. Στην πρώτη στροφή γίνεται η αναφορά στα άλμπατρος και την άσχημη τύχη που έχουν συχνά - προσέχουμε ότι η λέξη τίθεται πρώτη.  Υπαίτιοι για την άσχημη αυτή τύχη είναι  οι ναυτικοί (βγάζοντας με απελπισμένη αυθάδεια την γλώσσα στο ασαφές του μέλλοντος τους για να το εξευμενίσουν και να το εξορκίσουν, κατά κάποιο τρόπο, εφόσον τα άλμπατρος θεωρούνται σημάδι καλοτυχίας) και η πλήξη που αισθάνονται καθώς ταξιδεύουν στον ωκεανό περιορισμένοι στις διαστάσεις του πλοίου τους. Και τα ίδια τα άλμπατρος όμως έχουν ευθύνη. Και γιατί επιμένουν να ακολουθούν το πλοίο αλλά κυρίως εξαιτίας την νωχελικότητας τους η οποία και προοικονομεί την τύχη τους. Στην δεύτερη στροφή μεταφερόμαστε στο κατάστρωμα του πλοίου. Τα αιχμαλωτισμένα άλμπατρος,  τα οποία χαρακτηρίζονται «ρηγάδες του ουρανού»  για να ενταθεί η αντίθεση, χάνουν ολότελα τη μεγαλοπρέπεια τους, καθώς τώρα τα πελώρια φτερά τους τα εμποδίζουν και τα κάνουν να παραπατούν αδέξια σαν μεθυσμένοι. Στην τρίτη στροφή περιγράφεται η χλεύη με την οποία αντιμετωπίζονται από τους ναυτικούς. Τα αλμπατρός συνθηκολογούν και υποτάσσονται στους βασανιστές τους,  οι οποίοι μιμούνται κοροϊδευτικά το πέταγμα τους ή τους χτυπούν με τις πίπες στους στα ράμφη.

  Στη τέταρτη στροφή αποκαλύπτεται το σύμβολο. Ο ποιητής είναι  ένας άνθρωπος οξυμμένης ευαισθησίας, με τόλμη να αναμετρηθεί με τα μεγάλα μυστήρια της ύπαρξης και να νικήσει (μέσω των στίχων του) ακόμα και το θάνατο.  Όταν όμως βρίσκεται αντιμέτωπος με τις συμβάσεις και την ρουτίνα της καθημερινής ζωής, η ικανότητα του αυτή δρα ανασταλτικά. Παραπατά ή ξεχνά το ρόλο του, γίνεται "ξεχαρβαλωμένη κιθάρα", "απίστευτη αντένα", "διάχυτη αίσθηση", στης οποίας τα νεύρα   " μπερδεύεται όλη η φύση" και γίνεται η ποίηση "καταφύγιο"  που φθονεί, όπως ευφυώς αναφέρει ο Καρυωτάκης. Γιατί γνωρίζει την διάσταση του από τους άλλους και δεν μπορεί να ξεπεράσει την απογοήτευση και την απώλεια της έμπνευσης/ενόρασης που του επιφέρει η επαφή με το συνηθισμένο. Το ποίημα λειτουργεί  λοιπόν, και ως διαπίστωση και ως προτροπή/υπόμνηση κινδύνων/συμβουλή/προειδοποίηση. Διαπίστωση της αδυναμίας τους ποιητή να λειτουργήσει με συμβατικό τρόπο, αν θέλει τουλάχιστον να παραμένει ποιητής, αλλά και της απογοήτευσης που τον περιμένει αν προσπαθήσει να συμβιβαστεί, ώστε να συμπορευτεί με το τετριμμένο, το συμβατικό, το καθημερινό. Και προτροπή/υπόμνηση κινδύνων/συμβουλή,/προειδοποίηση γιατί επισημαίνεται πως ο ποιητής, για να μην προδώσει την ποιητική του υπόσταση, πρέπει να αποφεύγει την φθορά της καθημερινότητας, εφόσον είναι περισσότερο ευάλωτος σ’ αυτήν κι αδυνατεί να ανταποκριθεί. Εάν δε  δελεασθούν και πλανηθούν από τις φαύλες τιμές που τους επιφυλάσσουν οι πολλοί, (και στο σημείο αυτό ο Μπωντλαίρ απομακρύνεται από τον Πλάτωνα, στον οποίον θα αναφερθώ παρακάτω) χάνουν την ποιητική τους υπόσταση, γίνονται ποιητές - "Φανφάρες" και γελοιοποιούν οι ίδιοι τον εαυτό τους και την ίδια την ποίηση.

"Ίδιος με τούτο ο Ποιητής τ’ αγέρωχο πουλί..."
Από αριστερά, πάνω: Βαλντίρ Πέρεζ, Λεάντρο, Όσκαρ, Φαλκάο, Λουιζίνιο, Ζούνιορ. Κάτω: Σόκρατες, Σερέζο, Σερζίνιο, Ζίκο, Έντερ.

   (Κάπως σαν την Εθνικής Βραζιλίας στο Μουντιάλ του 1986. Στο προηγούμενο  Μουντιάλ, του 1982, η μεγάλη Βραζιλία των Ζίκο, Σώκρατες, Φαλκάο αποκλείστηκε από την πραγματιστική και αμυντικογενή Ιταλία η οποία πήρε και τον τίτλο. Οπότε στο επόμενο Μουντιάλ οι ιθύνοντες της Βραζιλίας αποφάσισαν να μιμηθούν το τρόπο παιξίματος των Ευρωπαίων και ειδικά των αμυντικό τρόπο των Ιταλών…  Χάνοντας όμως το παιχνίδι τους την ιδιάζουσα  βασιζόμενη στο ταλέντο και τις ικανότητες τους προσωπικότητα, οι Βραζιλιάνοι και αποκλείστηκαν εύκολα και νωρίς από τους πιο έμπειρους σ’ αυτό το είδος παιχνιδιού αντιπάλους τους, και στερήθηκαν την ηθική δικαίωση, δηλαδή  την πάγκοινη αποδοχή  που απολαμβάνει η ομάδα του προηγούμενου Μουντιάλ, παρά την αποτυχία της, εξαιτίας του θεάματος που προσέφερε και της ποιότητας των μελών της.)

  Οπότε είναι καιρός να πάρουμε πάλι το ποίημα από την αρχή, ώστε να αποκωδικοποιήσουμε όλα τα σύμβολά του. Οι ποιητές (άλμπατρος),είναι  άνθρωποι με αυξημένη ευαισθησία/ενόραση η οποία τους επιτρέπει να διακρίνουν και να εκφράζουν τα μεγάλα μυστικά της ύπαρξης, την ουσία της ανθρώπινης ζωής (θάλασσα)και του θανάτου, δρουν κατά κάποιον τρόπο ως συνείδηση της ανθρωπότητας. Η καθημερινότητα  (κατάστρωμα του πλοίου)με την αθλιότητα, τις μικρότητές της ωστόσο αποτελεί το έναυσμα της έκφρασής τους ( τα άλμπατρος σύντροφοι στο  το πλοίο = ανθρώπινη κοινωνία) δηλαδή δεν είναι χωρισμένοι από την ανθρωπότητα, ούτε αποκομμένοι στον δικό τους κόσμο. Αφοσιωμένοι ωστόσο (νωχελικοί) στο χρέος τους παραγνωρίζουν ενίοτε τους κινδύνους. Και όταν έρχονται σε επαφή μαζί με την καθημερινότητα, βρίσκονται αντιμέτωποι με

συνθήκες για τις οποίες δεν είναι προετοιμασμένοι ή δεν τους ταιριάζουν και δεν μπορούν να τις διαχειριστούν (αδέξιο περπάτημα, φτερά σαν κουπιά) Έτσι οι άλλοι άνθρωποι (οι ναυτικοί), εκείνοι οι οποίοι αδυνατούν να μυηθούν στο μυστήριο της ποίησης,  συχνά μόνο και μόνο από την ανία που νιώθουν εξαιτίας της άδειας, συμβιβασμένης ζωής τους (για να περάσουνε την ώρα) ή και γιατί αδυνατούν να καταλάβουν το μήνυμα, οπότε σαρκάζουν τον αγγελιοφόρο, τους αντιμετωπίζουν με τρόπο που παραπέμπει στην αλληγορία του σπηλαίου, στην "Πολιτεία" του Πλάτωνα και στην τύχη που επιφυλάσσουν  οι δεσμώτες σε όσους συντρόφους τους  επιστρέψουν στο κόσμο των σκιών για να τους μεταφέρουν την αλήθεια που γνώρισαν. Αντιμέτωποι με την χλεύη αυτών, η οποία εκφράζεται ως σωματική ( τα χτυπήματα στο ράμφος)   ή ψυχολογική (κοροϊδευτική μίμηση τους πετάγματος τους) βία, οι ποιητές   χάνουν ότι μεγαλόπρεπο και υψηλό διαθέτουν καθώς και την πνευματική τους ελευθερία (φτερωτοί ταξιδευτές) και γίνονται ατελή όντα που υπομένουν αδιαμαρτύρητα  (δειλοί)την καταφρόνια των πολλών. 

   Είναι το "Άλμπατρος" ένα ποίημα αυτοαναφορικό, ένα ποίημα που αναφέρεται στην ποίηση; Αναμφίβολα. Ξεκινώντας από την ταυτόσημη προσωπική εμπειρία του Μπωντλαίρ, επεκτείνεται σε σειρά ακόμα άλλων "καταραμένων ποιητών", από τον Ευριπίδη που σύμφωνα με την παράδοση έφαγαν τα σκυλιά μέχρι την Κατερίνα Γώγου. Ανάλογη άλλωστε, έστω κι αν παρουσιάζεται γελοιογραφικά, είναι και η άποψη που εκφράζεται και στο ποίημα  "Μικρός που πέθανε στ' αστεία" του Τριστάν Κορμπιέρ, περί της ιδιομορφίας και του απομονωτισμού των ποιητών. Αυτοσαρκαζόμενος ο Κομπέρ, αποκαλεί τον ποιητή "κομμωτή κομητών". Ονειροβάτη δηλαδή, εξεζητημένο, αεροβατούντα. που βρίσκει καταφύγιο στην φυγή και την απομόνωση, αποσκοπώντας στην αθανασία, μετά θάνατο, μέσω των στίχων του, κι αρνούμενος τη ζωή την οποία αδυνατεί να καταλάβει. "Κλεαρέτη Δίπλα - Μαλάμου και δίπλασ' αυτό τ' όνομα μου", για να ξαναθυμηθούμε λίγο και τον Καρυωτάκη.

    Είναι όμως μόνο αυτοαναφορικό ποίημα; Όχι!

   Επεκτείνοντας το σύμβολο, ο ποιητής-άλμπατρος είναι εκείνος ο άνθρωπος, ο διαφορετικός, ο αλαφροΐσκιωτος, ο ξεχωριστός, ο αντικομφορμιστής, εκείνος που βλέπει τα πράγματα με άλλον τρόπο, ο ξένος, εκείνος που έχει ιδιαίτερη στάση ζωής, άλλες αντιλήψεις. Κι έρχεται αντιμέτωπος με την δικτατορία της ομοιομορφίας, γίνεται εύκολος στόχος μια αδαούς πλειοψηφίας, αντιμετωπίζει το δίλημμα της χλεύης  των πολλών ή του συμβιβασμού και εξαναγκάζεται να ζήσει μια ζωή μέσα στη δυστυχία, όποια απάντηση και να δώσει στο δίλημμα- θυμηθείτε την Εθνική Βραζιλίας.  Γιατί είναι έκθετος τελικά στις σκευωρίες της συνομωσίας των μετρίων...

   Και στην Εθνική Βραζιλίας, που ανέφερα πιο πάνω, προσθέστε τον Ηρακλή του Χατζηπαναγή, τον Παναθηναικό του Κυράστα, τον Τσε Γκεβάρα, τον Σπάρτακο κι όποιον άλλον μπορεί να έχασε τις μάχες, αλλά έχει τα καλύτερα τραγούδια. 

   Με άλλα λόγια στο "Άλμπατρος" εκφράζεται η δυαδικότητα, στα όρια της παράνοιας,  του ανθρωπίνου πνεύματος, το οποίο μπορεί να κυμανθεί από το χυδαίο, το βίαιο και το χαμερπές μέχρι το μεγαλόπρεπες, το ευγενές και το υψιπετές… Και παράλληλα το μένος με το οποίο οι πολλοί αντιμετωπίζουν, όταν φεύγει από τον κύκλο, τον ένα, τον ιδιαίτερο, τον ξεχωριστό (εκείνον  ο οποίος έχει κερδίσει την ηθική και πνευματική ελευθερία σε τέτοιο βαθμό ώστε δεν έχει καμιά πρόθεση ή επιθυμία να παραστήσει τον σωτήρα ή τον Μεσσία, να συμπληρωθεί απαραιτήτως) στην προσπάθεια τους να τον εξομοιώσουν μαζί τους, να τον φέρουν στα μέτρα τους, περνώντας τον από το κρεβάτι του Προκρούστη.

Αλλά, παρά ταύτα -εγώ είμαι αισιόδοξος άνθρωπος- πάντα απομένει και κάποιος που υποστηρίζει: Σιγά μην κλάψω, σιγά μη φοβηθώ...