Η αναγνώριση στην "Ελένη" του Ευριπίδη

     Η ανάρτηση αυτή αναφέρεται στις αναγνωρίσεις της "Ελένης" του Ευριπίδη και είναι απόσπασμα (όπως και η αντίστοιχη που αφορά τις αναγνωρίσεις της Οδύσσειας) από μια ευρύτερη ανάρτηση, η οποία αναφέρεται γενικά στην αναγνώριση ως λογοτεχνικό μοτίβο και μπορείτε να την  διαβάσετε εδώ. Αυτονομείται, κατά κάποιον τρόπο, για χρηστικούς λόγους. Επείδη η πλήρης ανάρτηση έχει πολλά δεδομένα και αργεί να φορτώσει, πράγμα που μου δυσκολεύει το μάθημα στην τάξη.

  Πρώτα,  πρέπει να ξεκινήσω με τον ορισμό της αναγνώρισης. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη λοιπόν, αναγνώριση  ονομάζεται η μετάβαση από την άγνοια στην γνώση ως προς την ταυτότητα ενός ( το ένα πρόσωπο  γνωρίζει και το άλλο δεν γνωρίζει, οπότε έχουμε απλή αναγνώριση) ή περισσότερών (αμφότερα τα πρόσωπα δεν γνωρίζουν την ταυτότητα αμφοτέρων, άρα  έχουμε  διπλή αναγνώριση) προσώπων. Ο Αριστοτέλης τη θεωρεί βασικό στοιχείο της τραγωδίας (το σχετικό παράθεμα είναι αντλημένο από την "Ποιητική" του,  η οποία αναφέρεται στην τραγωδία) και θεωρεί πώς μπορεί να επιτευχθεί με τέσσερις τρόπους:

·         με σημάδια (τα πρόσωπα αποδεικνύουν την ταυτότητα τους αναφέροντας σημάδια που μόνο εκείνα θα μπορούσαν να γνωρίζουν).

·         με ανάμνηση (οι αναμνήσεις που εκφράζουν τα πρόσωπα είναι δηλωτικές της ταυτότητάς τους ).

·         με συλλογισμό (τα πρόσωπα συλλογίζονται τα τεκταινόμενα στην πλοκή του μύθου και από τα συμπεράσματα που εξάγουν από τους συλλογισμούς αυτούς αναγνωρίζουν κάποιον)

·         από την εξέλιξη των πραγμάτων· τον τελευταίο αυτό τρόπο ο Αριστοτέλης  θεωρούσε ως τον ανώτερο και λογοτεχνικότερο.

   Η "Ελένη" αποτελεί ακόμα μια τραγωδία στην οποία ο Ευριπίδης αποδεικνύεται μαιτρ του σασπένς και  υπάρχουν η Άρτα και τα Γιάννενα από αναγνωρίσεις. Μια διπλή αναγνώριση που παραλίγο να μη γίνει πλήρως, μια αναγνώριση που δεν έγινε αναγνώριση, μια αυτοαναγνώριση που άργησε να γίνει, μια φαινομενικά άχρηστη αναγνώριση και μια αναγνώριση που ευτυχώς έγινε αργά... Γιατί η  Ελένη αναμφίβολα είναι η πιο αναγνωρίσιμη γυναικεία φιγούρα της ελληνικής μυθολογίας, αλλά τα πράγματα περιπλέκει το γεγονός ότι ο αντίπαλος της είναι ο ίδιος της ο εαυτός ή τουλάχιστον έχει την μορφή της και έχει κλέψει την ταυτότητά της. Πρόκειται για  το είδωλο που έστειλε αντ' αυτής στην Τροία ο Δίας. 

   Η αναγνώριση ως αποκατάσταση της Ελένης  γίνεται σε τρεις αναβαθμούς και η κλιμάκωση αυτή υπηρετεί την πρόθεση του Ευριπίδη να δείξει πόσο παγιωμένες είναι ενίοτε ψευδείς, και φαινομενικές  “αλήθειες”.

   Στον "Πρόλογο" (δείτε περισσότερα εδώ) ήδη, ο Τεύκρος αναγνωρίζει την Ελένη με το που την βλέπει, αλλά έχοντας ακράδαντη εμπιστοσύνη σ' αυτά που γνωρίζει- τα οποία είναι φαινομενικά όμως κι όχι πραγματικά- , θεωρεί ότι είναι κάποια που της μοιάζει. Φεύγοντας μάλιστα, την ευχαριστεί για τις σωτήριες πληροφορίες που του έδωσε λέγοντας της ότι εκείνη είναι καλός άνθρωπος σε αντίθεση με την... Ελένη, κι ας της μοιάζει. Μικρή αλλά καλοδεχούμενη ηθική δικαίωση... Και μετά αποχωρεί από τη σκηνή, αγνοώντας το παράδοξο που μόλις ξεστόμισε, γιατί αν και έχει στα χέρια του ένα σημαντικό στοιχείο (αυτό της ομοιότητας)  δεν φτάνει στην αναγνώριση.

 Η δεύτερη αναγνώριση είναι αυτή που σχετίζεται με τον Μενέλαο και είναι πιο πολύπλοκη. Γιατί ο Μενέλαος έχει όλα τα στοιχεία, αλλά κι αυτός δεν φτάνει-  αμέσως τουλάχιστον- στην αναγνώριση. Για να τα πάρουμε όμως τα πράγματα με την σειρά, ο Μενέλαος μπαίνοντας στη σκηνή  (δείτε περισσότερα εδώ )είναι σκιά του ηρωικού εαυτού του, Ντυμένος με κουρέλια, εξαναγκασμένος να ζητιανέψει, τονίζοντας συνεχώς την δύναμης της ανάγκης, ουσιαστικά βρίσκεται σε κρίσηταυτότητας, παρόμοια με κείνη του ναυαγού Οδυσσέα στους Φαίακες. Την οποία την ενισχύει και η εμφάνιση της γερόντισσας που του συμπεριφέρεται σαν να είναι ζητιάνος. Η αυτοαναγνώριση του Μενελάου θα αργήσει και ο ήρωας θα φανεί αντάξιος της φήμης του πολύ αργότερα, όταν εκ των πραγμάτων (δηλαδή με την βοήθεια της Ελένης) θα έχει βγάλει τα κουρέλια, θα έχει σχέδιο διαφυγής και θα είναι στο χέρι του η εφαρμογή του. Τότε  μόνο ο Μενέλαος θα ανακτήσει την ταυτότητα του ουσιαστικά και τότε ουσιαστικά θα έχει αναγνωρίσει πλήρως και την Ελένη. Γιατί η διπλή αναγνώριση του Μενέλαου και της Ελένης είναι περιπετειώδης και ενδεχομένως με κωμικές πινελιές.

Ο  Μενέλαος κρύβεται πίσω από τον τύμβο του Πρωτέα αρνούμενος να επεξεργαστεί τις πληροφορίες της Γερόντισσας (Η Ελένη από την Σπάρτη, η κόρη του Τυνδάρεω βρίσκεται στην Αίγυπτο εδώ και πάρα πολλά χρόνια), επικεντρωμένος στο πρόβλημα επιβίωσης που αντιμετωπίζει άμεσα. Όταν η Ελένη βγαίνει στην άδεια σκηνή από το παλάτι, η αναγνώριση είναι έτοιμη να αρχίσει. Τα πράγματα όμως παίρνουν περίεργη τροπή. Ο Μενέλαος τη βλέπει, την αναγνωρίζει  (τουλάχιστον ως κάποια που της μοιάζει), βγαίνει από την κρυψώνα του σοκαρισμένος και την κυνηγάει για να δει καλύτερα. Η Ελένη τον βλέπει, δεν τον αναγνωρίζει, βλέπει μόνο ένα κουρελιάρη τύπο και φοβάται  ότι είναι άνθρωπος του Θεοκλύμενου ο οποίος θέλει  να την απομακρύνει από τον τύμβο στον οποίο έχει βρει άσυλο και να την παντρευτεί με το ζόρι. Όποτε αναζητά τρέχοντας  την ασφάλεια του τύμβου του Πρωτέα και ανακτώντας την  θέση του ικέτη, έχει την άνεση να στραφεί και να δει ποιος είναι αυτός.  Βλέποντας τον Μενέλαο προσεκτικότερα κι έχοντας στο νου της τις πληροφορίες που έλαβε από την Θεονόη ότι είναι ζωντανός και σύντομα θα έρθει στην Αίγυπτο,  τον αναγνωρίζει άμεσα  και σπεύδει να τον αγκαλιάσει. Και τα πράγματα κυλούν αντίθετα τώρα. Είναι η Ελένη  που τον καταδιώκει και ο Μενέλαος προσπαθεί να την αποφύγει.

   Γιατί δεν την αναγνωρίζει. Μάταια η Ελένη προσπαθεί να αποδείξει την ταυτότητά της, επικαλούμενη της συζυγική της  ιδιότητα και την μορφή της, αναφερόμενη στη μέρα του γάμου τους, προσπαθώντας να του εξηγήσει την αλήθεια για την πλεκτάνη των θεών. Ο Μενέλαος έχοντας στο νου του την γυναίκα που κρύβει στην σπηλιά  και τους κόπους που έχει περάσει, την περνάει για φάντασμα, για δόλο των θεών, για απάτη και φεύγει ,ενώ η Ελένη καταρρέει. Και την μέρα σώζει ως από μηχανής θεός ένας αγγελιοφόρος που έρχεται στην σκηνή για να αναγγείλει στον Μενέλαο ότι η Ελένη αναλήφθηκε από τη σπηλιά κι έφυγε πετώντας, λέγοντας κάτι ακαταλαβίστικα ότι τζάμπα πολεμούσαν για κείνη κι ότι είναι ένα είδωλο, ένα σύννεφο. Τότε και μόνο τότε ο Μενέλαος καταλαβαίνοντας ότι ταιριάζουν με όσα του είπε η Γεροντισσα και η ίδια η Ελένη, κατορθώνει να φτάσει στην αναγνώριση και προσφέρει στο αμοιβαίο που ακολουθεί μια μουδιασμένη  όχι και παρά πολύ ένθερμη - είπαμε για ποιους λόγους- ηθική αποκατάσταση στην Ελένη από όλα όσα της καταμαρτυρούνταν. (Δείτε περισσότερα εδώ, εδώ, κι  εδώ)

   Η τρίτη -και βασικότερη - αναγνώριση είναι εκείνη της Ελένης από τον αγγελιοφόρο, πράγμα όχι παράλογο μιας και είμαστε σε έργο του Ευριπίδη.  Εν αντιθέσει με τον Τεύκρο και τον Μενέλαο, κατά τα πρότυπα της "ειρωνικής μεθόδου" που εφαρμόζει συχνά πυκνά ο Ευριπίδης σύμφωνα με την οποία οι ήρωες αντιδρούν διαφορετικά από ότι αναμένεται , ο άγγελος, ένας απλό στρατιώτης,  με τα ίδια στοιχεία φθάνει στην αναγνώριση άμεσα  και ας την έχει προσαρμόσει στα όρια της γνώσης του. Βλέποντας την Ελένη στην σκηνή, την αναγνωρίζει άμεσα και θεωρεί προφανώς, μιας και αγνοεί τα περί ειδώλου, ότι είναι η Ελένη που πέταξε από τη σπηλιά. Την μαλώνει κιόλας που τους εμπαίζει. Αγνοώντας το σημαντικό του ρόλο στην αναγνώριση της Ελένης από το Μενέλαο, παρακολουθεί απορημένος το ζευγάρι την ώρα που εκφράζει τη χαρά του που ξανασυναντήθηκε και ζητάει να του εξηγήσουν τι συμβαίνει. Αποκαλύπτοντας του την αλήθεια ο Μενέλαος, πέρα από το ότι τον καθιστά τραγικό πρόσωπο μιας και μεταβαίνει από την άγνοια στην γνώση, συμβάλλει και στην οριστική αθώωση της Ελένης· από την κοινή γνώμη πια, την οποία ουσιαστικά εκπροσωπεί ο αγγελιοφόρος. (δείτε περισσότερα εδώ κι εδώ)

   Τέλος, όσον αφορά την”Ελένη” τουλάχιστον, η αναγνώριση που δεν γίνεται είναι εκείνη του Μενελάου από τον Θεοκλύμενο (δείτε περισσότερα εδώ) και αυτό οφείλεται στην  πλεκτάνη, μια νέα αντίθεση "είναι"-"φαίνεσθαι", που στήνουν αυτή τη φορά ο Μενέλαος και η Ελένη  (με την σιωπηλή συνενοχή της Θεονόης, δείτε εδώ). Ο Θεοκλύμενος, επειδή φοβάται μην έρθει ο Μενέλαος και του πάρει την Ελένη, σκοτώνει καλού κακού όλους τους Έλληνες που φτάνουν στην Αίγυπτο. Όταν μαθαίνει για την άφιξη ενός ξένου, εμφανίζεται ορμητικά στην σκηνή για να "καθαρίσει" και να τον καθαρίσει. Μη γνωρίζοντας τον Μενέλαο προσωπικά, νοιώθοντας την ασφάλεια ότι ήταν ένας από τους λίγους που ήξεραν την αλήθεια για την Ελένη, βασιζόμενος στην μάντισσα αδερφή του (δείτε περισσότερα εδώ), εστιάζοντας στα κουρελιασμένα ρούχα και στην ταλαιπωρημένη όψη του Μενέλαου κι  ακούγοντας την Ελένη να του λέει ότι ο ξένος  της ανήγγειλε ότι ο Μενέλαος πέθανε κι είναι έτοιμη να τον παντρευτεί,  δεν τον αναγνωρίζει.  Αντ' αυτού, εν αγνοία του διευκολύνει την διαφυγή τους.