Υπέρ της Αχαϊκής Συμπολιτείας πολεμήσαντες Vs Θερμοπύλες = Χθες, σήμερα, αύριο

Στο ποίημα του  "Ζωγραφισμένα" ο Καβάφης περιγράφει  πως, κουρασμένος από τις ποιητικές του ενασχολήσεις, κάνει ένα διάλειμμα  παρατηρώντας την ζωγραφιά ενός νέου. Το ποίημα τελειώνει με τον ποιητή να σχολιάζει πως  μες την τέχνη ξεκουράζεται από τη δούλεψη της. Έτσι και γω μες τον Καβάφη ξεκουράζομαι από την δούλεψη του...

Αντικείμενο της ενασχόλησης μου (καμιά φορά κάνω κι εγώ τις εργασίας που κάνουν τα παιδιά...   :P) με τη  διαθεματική δραστηριότητα που προτείνει το  σχολικό βιβλίο για τις "Θερμοπύλες", επέλεξα να είναι η τελευταία μάχη των  Ελλήνων εναντίον των Ρωμαίων, ιδωμένη μέσα από ένα ποίημα του... Καβάφη, το  "Υπέρ της Αχαϊκής Συμπολιτείας πολεμήσαντες", καθιστώντας το έτσι παράλληλο κείμενο.

Υπέρ της Αχαϊκής Συμπολιτείας πολεμήσαντες

Ανδρείοι σεις που πολεμήσατε και πέσατ' ευκλεώς·
τους πανταχού νικήσαντας μη φοβηθέντες.
Άμωμοι σεις, αν έπταισαν ο Δίαιος και ο Κριτόλαος.
Όταν θέλουν οι Έλληνες να καυχηθούν,
«Τέτοιους βγάζει το έθνος μας» θα λένε
για σας. Έτσι θαυμάσιος θάναι ο έπαινός σας. --

Εγράφη εν Αλεξανδρεία υπό Αχαιού·
έβδομον έτος Πτολεμαίου, Λαθύρου.

Πριν την ανάλυση του ποιήματος και τη συσχέτιση του με τις "Θερμοπύλες" θεωρώ πως είναι αναγκαία μια σύντομη ιστορική ανασκόπηση της εποχής. Τον 2ο πχ αιώνα τα ελληνιστικά βασίλεια της Ανατολής μπαίνουν σιγά - σιγά σε φάση παρακμής, οι ονομαστές την κλασική εποχή πόλεις-κράτη (Αθήνα, Σπάρτη, Θήβα ) είναι σκιά του παρελθόντος τους, η Μακεδονία αγκομαχάει να επιβάλει την επιρροή και την εξουσία της στην νότια Ελλάδα, στην οποία έχει εμφανιστεί μια νέα μορφή οργάνωσης, οι Συμπολιτείες, ενώσεις πόλεων δηλαδή, με πιο σημαντικές την Αιτωλική και την Αχαϊκή, η οποία σχετίζεται με την παρούσα ανάρτηση. Θέλοντας οι νότιοι Έλληνες να αποτινάξουν την μακεδονική κυριαρχία διαπράττουν το σφάλμα να προσκαλέσουν τους Ρωμαίους να τους βοηθήσουν. Οι Ρωμαίοι την ίδια εποχή επεκτείνονται ταχύτατα, καταβάλλοντας -εύκολα ή δύσκολα- όλους τους αντιπάλους τους. Ασμένως δέχονται την πρόσκληση των νότιων Ελλήνων, βλέποντας σε αυτή την ευκαιρία που περιμένουν να επέμβουν στην Ελλάδα.  Στον όνομα της ελευθερίας των Ελλήνων, λοιπόν, πολεμούν με τους Μακεδόνες και τους νικούν στη μάχη της Πύδνας. Η Μακεδονία γίνεται ρωμαϊκή επαρχία την ίδια ώρα που οι νότιοι Έλληνες πανηγυρίζουν την ήττα των μακεδόνων συμπατριωτών τους. Γρήγορα όμως αντιλαμβάνονται ότι μπορεί οι Ρωμαίοι να ήταν ειλικρινείς, όταν έλεγαν ότι θα τους γλυτώσουν από την μακεδονική κυριαρχία, εννοούσαν όμως ότι θα την αντικαταστήσουν με ρωμαϊκή...  Η προσπάθεια της Αχαϊκής Συμπολιτείας να ανασυγκροτηθεί και να αντιστρέψει το κλίμα δίνει την αφορμή στην Ρώμη  να επέμβει στη νότια Ελλάδα και οι αήττητες ρωμαϊκές λεγεώνες εκμεταλλευόμενες τα τραγικά λάθη και τις προσωπικές αδυναμίες του Κριτόλαου και του Δίαιου, των στρατηγών της Αχαϊκής Συμπολιτείας (οι οποίοι έσυραν τη Συμπολιτεία -για λόγους προσωπικών φιλοδοξιών, κερδών και προβολής- απροετοίμαστη ουσιαστικά για τη σύγκρουση αυτή   ) σύντριψαν τους Έλληνες στην μάχη της Λευκόπετρας, λίγο έξω από την Κόρινθο, λεηλάτησαν και  ισοπέδωσαν την Κόρινθο και μετέτρεψαν την Ελλάδα σε ρωμαϊκή επαρχία με το όνομα Αχαία. (146 πΧ).

   Το ποίημα του Καβάφη αποτελείται από δύο στροφές. Η πρώτη στροφή είναι στην ουσία ένα επιτύμβιο επίγραμμα.  Όπως και στις "Θερμοπύλες", θεωρούνται άξιοι (τιμής) όσοι πολέμησαν γενναία και έπεσαν στην τελευταία αυτή μάχη των Ελλήνων. Μπορεί οι διεφθαρμένοι και ανίκανοι στρατηγοί τους να υπέπεσαν σε παιδαριώδη λάθη (του Κριτόλαου το λάθος, ας πούμε, ήταν που αιφνιδιάστηκε και δεν πρόλαβε ή δεν σκέφτηκε να αντιμετωπίσει τις ρωμαϊκές λεγεώνες στις ... Θερμοπύλες), οι ίδιοι όμως έκαναν στο ακέραιο το χρέος τους. Και μάλιστα έδειξαν τόσο θάρρος, ώστε στάθηκαν αντιμέτωποι σε αυτούς που  ποτέ δεν είχαν ηττηθεί, πράγμα που κάνει προδιαγεγραμμένη την ήττα ( και οι Μήδοι επιτέλους θα διαβούν...). Ωστόσο αυτοί έμειναν σταθεροί και αμετακίνητοι στην θέληση τους να αντισταθούν, παρά το μάταιο της προσπάθειας τους, το οποίο γνώριζαν (και πολλοί προβλέπουν), κι έτσι καθίστανται παράδειγμα προς μίμηση, εξιδανικεύεται η θυσία τους και εξυψώνονται οι ίδιοι.Και, ενώ  σε πρώτο βαθμό μπορεί να φαίνεται ότι εξαίρεται ο ηρωισμός και η γενναιότητα τους, στοιχείο που παραπέμπει στους μαχητές των ιστορικών Θερμοπυλών, τελικά είναι  το ήθος, ο χαρακτήρας και η στάση ζωής, που διαφαίνεται ότι έχουν,  που τους κάνει να ταιριάζουν  εξίσου και με τους μαχητές των καβαφικών Θερμοπυλών... Αν το ποίημα τελείωνε εδώ τα πράγματα θα ήταν απλά. Θα είχαμε ένα επίγραμμα στην μνήμη των νεκρών αυτών. Στον Καβάφη όμως κάθε τι είναι μελετημένο και τοποθετημένο εκεί που πρέπει. Τι ήταν αυτό που τον ώθησε στην αινιγματική δεύτερη στροφή?  Η δεύτερη στροφή περιλαμβάνει τον δημιουργό του επιγράμματος. Αποκαλύπτει ο Καβάφης την ταυτότητα του αφηγητή του (στις "Θερμοπύλες" παραμένει σκοτεινός και αφανής μέχρι το τέλος). Αυτός είναι, σε μια πρώτη ανάγνωση, ένας Αχαιός, συμπατριώτης δηλαδή των νεκρών, που κατοικεί στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, πρόσφυγας προφανώς, το 7ο έτος της -πρώτης μάλλον (110 πΧ) , αλλά και της δεύτερης να ήταν (82 πΧ) δεν αλλάζουν δραματικά τα πράγματα-  βασιλείας εκείνου του Πτολεμαίου τον οποίον οι σύγχρονοι του αποκαλούσαν με το παρατσούκλι "Λάθυρος"( το οποίο σημαίνει "Φάβας", ενδεικτικό της ποιότητας του ανδρός), μια εποχή κατά την οποία συνταράχθηκε το ελληνιστικό βασίλειο της Αιγύπτου από φοβερές έριδες για την εξουσία και βρέθηκε σε  μεγάλη παρακμή. Θεωρητικά  το μόνο που κερδίζει το ποίημα από τη δεύτερη στροφή είναι η παρουσία ενός υστερότερου των γεγονότων αφηγητή που γνωρίζει την βαρύτητα και τις συνέπειες αυτών.
 Το κλειδί για την δεύτερη ανάγνωση και της πραγματικής ταυτότητας του αφηγητή αλλά και του ποιήματος θα μας την δώσουν τα εξωκειμενικά  στοιχεία. Προσωπείο του ίδιου του Καβάφη είναι ο ανώνυμος Αχαιός. Έλληνας και ο ίδιος (άλλωστε στον Όμηρο Αχαιοί, μεταξύ άλλων, αποκαλούνται οι Έλληνες), που κατοικεί στην Αλεξάνδρεια... Το ποίημα είναι γραμμένο το 1922, εφτά χρόνια από την έναρξη των συγκρούσεων μεταξύ βασιλικών και βενιζελικών, που οδήγησαν, εκτός των άλλων, στον Εθνικό Διχασμό,  στην διαίρεση γεωγραφικά του ελληνικού κράτους και, κυρίως, του λαού ψυχολογικά και ηθικά.

 Και ακριβώς τη χρονιά που έληξε άδοξα η Μικρασιάτική εκστρατεία, με  τελευταίο πρελούδιο την καταστροφή της Σμύρνης, όπως άλλοτε της Κορίνθου. ΄Έτσι, λοιπόν, το ποίημα αυτό είναι γραμμένο προς τιμή όλων αυτών που πολέμησαν γενναία και πέθαναν κατά τη διάρκεια της Μικρασιατικής εκστρατείας. Εκείνοι έκαναν στο ακέραιο το χρέος τους, σαν γνήσιοι φύλακες  και των καβαφικών Θερμοπυλών, μιμούμενοι και το παράδειγμα των ιστορικών μαχητών και στις Θερμοπύλες και στην Λευκόπετρα.   Και δεν αμαυρώνουν την τιμή που τους αρμόζει  τα ολέθρια σφάλματα (της βασιλικής κυρίως παράταξης ) που οδήγησαν στην καταστροφή. Για αυτήν εκείνοι δεν ευθύνονται και το ποίημα αυτό αποτελεί την αθώωση τους στο μεγάλο βιβλίο της Ιστορίας.

 (Και καθώς η Ιστορία έχει μακάβρια και διεστραμμένη πολλές φορές αίσθηση του χιούμορ, τριαντάκάτι χρόνια μετά τον γράψιμο του ποιήματος και τα γεγονότα της Μικράς Ασίας - όσα περίπου χωρίζουν και τον πλαστό αφηγητή από τα γεγονότα που εξυμνεί- οι εθνικοποιήσεις που επέβαλλε στην Αίγυπτο ο Νάσερ ως συνέπεια της κρίσης του Σουέζ, οδήγησαν στην εκδίωξη των Αιγυπτιωτών Ελλήνων, 2300 χρόνια μετά την ίδρυση της Αλεξάνδρειας. Ο Καβάφης, νεκρός ήδη είκοσι χρόνια, υπήρξε μέλος μιας εκ των τελευταίων γενεών... )

Υ. Γ. Οι μουσικές επιλογές που συνοδεύουν την ανάρτηση υπαινίσσονται, χωρίς να τα εξαντλούν,  και άλλα ιστορικά παραδείγματα  φύλαξης "Θερμοπυλών ". Άλλωστε  κι εγώ γράφω ετούτη την ανάλυση υστερότερος των γεγονότων κι έχοντας επίγνωση των συνεπειών τους, το έχω -ξεχάσει- πια- ποιο- έτος βασιλείας των Πτολεμαίων Λαθύρων και , αν υποθέσουμε ότι το παρελθόν είναι ένα ιδιότυπος καθρέφτης του μέλλοντος, μόνο  με αυτό θα μπορούσα να τελειώσω...