"Εγώ ελπίζω να τη βολέψω". Ο Μπαλούρδος, σόρρυ, ο φύλακας στο Α΄Επεισόδιο της "Αντιγόνης".

  Δεν θα ξεκινήσω την ανάρτηση με τη φράση "Πριν ο αλέκτωρ λαλήσαι τρις η απόλυτη εξουσία του Κρέοντα και το κύρος του διατάγματός του  έμελλε να υπονομευτεί". Κι αυτό όχι γιατί  ήδη είχε ξημερώσει  και τα κοκκόρια είχαν λαλήσει, αλλά γιατί η περί ου ο λόγος υπονόμευση  έγινε ακόμα συντομότερα .

   Πριν καν  οι πομπώδεις  φράσεις και οι απειλές του πάψουν να αντηχούν στα τείχη του παλατιού του, σκάει μύτη ένα φοβισμένος ανθρωπάκος  και τον ενημερώνει για την  ταφή που εμείς ξέραμε ότι θα γίνει.  Πρόκειται για έναν από τους φύλακες οι οποίοι, όπως  μας έχει ενημερώσει ήδη,  έχουν επιφορτιστεί να ελέγχουν την εφαρμογή του διατάγματος. (Πράγμα το οποίο, τώρα που το σκέφτομαι προδίδει και  την έλλειψη σιγουριάς που  αισθάνεται ο Κρέοντας αλλά και το αυθαίρετο του διατάγματος. Εννοώ ότι εάν ήταν μια  απόφαση που απηχούσε το κοινό αίσθημα, δεν θα χρειαζόταν να ληφθούν τέτοια αστυνομικά μέτρα.) Ο φύλακας, ένας τύπος  σαν τον τηλεοπτικό Μπαλούρδο (θα το τεκμηριώσω παρακάτω), λειτουργεί ως αγγελιοφόρος και ενημερώνει του θεατές για όσα συνέβησαν εκτός σκηνής. Η Αντιγόνη πρόλαβε την εγκατάσταση των σκοπών και έθαψε τον αδερφό της. Επειδή όμως ήταν μόνη της και ως γυναίκα δεν είχε την απαιτούμενη μυϊκή δύναμη, προέβη  μόνο σε μια  συμβολική ταφή. Βλέπουμε δηλαδή πώς ο πρόλογος έχει δρομολογήσει την συνέχεια του δράματος. Η σπουδή της Αντιγόνης να φωνάξει την Ισμήνη μες την μαύρη νύχτα είναι εκείνη που της επέτρεψε να προλάβει τις εξελίξεις και να εκτελέσει το σχέδιο της. Και η άρνηση της Ισμήνης να βοηθήσει είναι εκείνη που δεν επέτρεψε να γίνει η ταφή κανονικά, άρα προετοιμάζονται όσα θα συμβούν στα επόμενα επεισόδια του δράματος.

 Ο φύλακας, για να επιστρέψουμε σ' αυτόν, εν αντιθέσει με τον αντίστοιχο της "Ελένης" ο οποίος τελικά αποδεικνύεται τραγικό πρόσωπο, αποτελεί τυπικό δείγμα αγγελιοφόρου (περισσότερα για τον εν λόγω αγγελιοφόρο της "Ελένης" και την αγγελική ρήση γενικά δείτε εδώ, να μην τα επαναλαμβάνω). Πρόκειται για έναν απλό, λαϊκό άνθρωπο που φέρνει  πληροφορίες και τις αφηγείται γλαφυρά και παραστατικά. Μισό λεπτό, όμως! Πριν από την  σύντομη αναφορά των γεγονότων (στους στίχους 245-7 ) και την εκτενή παρουσίαση τους ( στίχοι 249-77) ο φύλακας έχει καταναλώσει 15 στίχους στους οποίους μιλάει για τον εαυτό του και όταν τον ρωτάνε τι νέα φέρνει δεν απαντάει αμέσως αλλά χρησιμοποιεί άλλους τρεις στίχους για να ξεκαθαρίσει ότι εκείνος είναι αθώος. Αυτό συμβαίνει - και στο σημείο αυτό θυμίζει τον άλλο αγγελιοφόρο στην "Ελένη"-γιατί εμπλέκεται και ο ίδιος προσωπικά στα γεγονότα και και  θέλει να αποσείσει από πάνω του τυχόν ευθύνες. Φέρει δηλαδή και κάποια στοιχεία τραγικότητας, υπό την έννοια ότι έχει αναλάβει μια επικίνδυνη αποστολή χωρίς να το θέλει και χωρίς να μπορεί να το αποφύγει. Κι έχει επιπλέον συνείδηση της κατάστασης του όπως δηλώνει η τελευταία φράση της αγγελικής ρήσης ("Κανένας δε συμπαθεί αγγελιοφόρο κακών νέων"). Για αυτό προσπαθεί να προετοιμάσει τον Κρέοντα, ώστε να μην γίνει δέκτης της οργής του, σχετικά ανεπιτυχώς αν σκεφτούμε ότι η κωλυσιεργία να φανερώσει γιατί ήρθε  τελικά τον   εκνευρίζει

  Κι επειδή πίσω από τις λέξεις δεν κρύβεται ο Αλέξης όταν δεν είσαι 16χρονο ερωτευμένο κορίτσι που ακούει παλιά ελληνική ποπ, ας ασχοληθούμε λίγο και με το τι υποκρύπτεται στα λόγια του φύλακα.

   Κατ' αρχάς, ο λόγος του φύλακα λειτουργεί αντιστικτικά στο λόγο του Κρέοντα που έχει προηγηθεί. Ο  ένας είναι λόγος τελεστικός, με υψηλό ύφος, αναφορά σε  αφηρημένες έννοιες και καθολικές αξίες και με συχνή χρήση γνωμικών. Ο  άλλος είναι λόγος περιγραφικός  που στέκεται στην επιφάνεια των πραγμάτων και/ή τα ερμηνεύει απλοϊκά με τη χρήση, ενίοτε, και  παροιμιών. Έτσι  επιτυγχάνεται σε πρώτο επίπεδο κάτι που θεωρείται προσόν όχι μόνο στην τραγωδία αλλά σε κάθε λογοτεχνικό έργο, να αντιστοιχεί το ύφος κάθε ήρωα στον χαρακτήρα του. Σε δεύτερο επίπεδο, φανερώνεται με ποιο τρόπο φτάνουν και γίνονται αντιληπτές στους υπηκόους του Κρέοντα οι εξαγγελίες και οι αποφάσεις του.

    Στο σημείο αυτό να πούμε ότι ο φόβος του φύλακα έχει τη δική του σημασία. Όταν οι κατασταλτικοί μηχανισμοί μιας κοινωνίας - και τέτοιοι είναι ουσιαστικά οι φύλακες του νεκρού Πολυνείκη, όντας τα όργανα επιβολής της απόφασης του Κρέοντα- φανερώνουν  τέτοιο φόβο για την εξουσία την  οποία υπηρετούν, φαντάζεται εύκολα κανείς τι συμβαίνει στους υπόλοιπους. Ενδεικτικό αυτού είναι επίσης, και η καχυποψία η οποία κυριαρχεί στις σχέσεις μεταξύ των φυλάκων και τους εξωθεί μέχρι την θεοκρισία, δείγμα του χαμηλού τους μορφωτικού επιπέδου, διαχρονικό χαρακτηριστικό των κατασταλτικών μηχανισμών που λέγαμε.

   Το οποίο χαμηλό μορφωτικό επίπεδο είναι εκείνο που, εν αγνοία του και εξαιτίας της αφέλειάς του, οδηγεί τον φύλακα σε δυο περιπτώσεις να εκφράσει την δεισιδαιμονία του και μέσω αυτής την αμφισβήτησή του για το δίκαιο της απόφασης του Κρέοντα.Στην πρώτη περίπτωση παρερμηνεύει την έλλειψη σημαδιών στο τόπο της ταφής. Εμείς γνωρίζουμε ότι αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι ο δράστης ήταν γυναίκα, η Αντιγόνη, η οποία μη μπορώντας να θάψει κανονικά τον αδερφό της  περιορίστηκε σε πρώτη φάση στη συμβολική ταφή του.Οι φύλακες όμως το ερμηνεύουν μεταφυσικά, το παρουσιάζουν σαν θαύμα και συνεπάγεται ότι πρόξενος της εξωλογικής εμφάνισης του θείου είναι η ανάγκη να αρθεί η αδικία. Στη δεύτερη περίπτωση, αυτό που είναι υπαινιγμός παραπάνω αναφέρεται ξεκάθαρα. Περιγράφοντας την ταφή του Πολυνείκη, ο φύλακας χρησιμοποιεί αναφέρει ότι είχε πασπαλιστεί με σκόνη για να φύγει το άγος. Η χρήση της συγκεκριμένης λέξης δηλώνει ξεκάθαρα ότι ο φύλακας θεωρεί πως το διάταγμα του Κρέοντα είναι ανίερο και ανόσιο, καθώς παραβαίνει τους ηθικούς κανόνες, ως εκ τούτου αποτελεί "άγος", μίασμα δηλαδή ή κατάρα.

Υπάρχουν κι ευχάριστες συναντήσεις φύλακα και βασιλιά, πάντως...

  Πριν αντιδράσει ο Κρέοντας, ξεθαρρεύει λίγο ο Χορός και λέει λιγάκι πιο ανοιχτά την γνώμη του, ερμηνεύοντας κι αυτός μεταφυσικά την ταφή, ως θεόσταλτο σημάδι. Με διάθεση λίγο να συμβουλέψει και λίγο να κατευνάσει την οργή του Κρέοντα, την οποία προβλέπει πως θα ξεσπάσει. Το μόνο που καταφέρνει  όμως είναι να στραφεί εναντίον του η οργή του Κρέοντα, ο οποίος απορρίπτει συνοπτικά και τελεσίδικα οποιαδήποτε εύνοια των θεών (όπα! Τώρα μιλάει και με το θεούς;) προς τον Πολυνείκη εξαιτίας όσων φέρεται να έχει διαπράξει ζωντανός (Δεν σκέφτεται όμως ότι πλέον είναι νεκρός κι εκεί ισχύον άλλοι νόμοι). Δεν είναι  πια τα μέλη του Χορού "στήριγμα της εξουσίας του" και εκείνοι που φώναξε "ξέχωρα" από τους άλλους. Γίνονται  "γέροντες και ανόητοι". Προσθέτει έτσι ακόμα μια ύβρη στην καμπούρα του, μιας και οι αρχαίοι Έλληνες αντιμετώπιζαν με σεβασμό τους ηλικιωμένους, εν αντιθέσει με σήμερα που τους κλείνουμε σε γηροκομεία και συγκινούμαστε εκ τους ασφαλούς μ' αυτούς στους σινεμάδες, παρακολουθώντας ταινίες τύπου "Το ημερολόγιο".   Στη συνέχεια,  αποδεικνύει πως η φιλολαϊκή πολιτική που ευαγγελιζόταν παλιότερα ήταν για το θεαθήναι, μέσω μιας σειράς τραγικών ειρωνειών.  Ως ηθικούς αυτουργούς της ταφής  ονοματίζει πολιτικούς του αντιπάλους  (Ποιοι μπορεί να είναι αυτοί άραγε; Πήρε τη βασιλεία δικαιωματικά ως ο τελευταίος επιζών της βασιλικής οικογένειας. Μήπως ο Σοφοκλής δεν μιλούσε τόσο για την μυθική βασιλική Θήβα, αλλά για την δημοκρατική Αθήνα του καιρού του. Και δεν  εννοώ ότι παραλληλίζει τον Κρέοντα με τον Περικλή, αλλά με την νέα γενιά δημαγωγών, ίσως,  που ανδρώνονταν την εποχή εκείνη και εκμεταλλεύτηκαν το θάνατο του, για ανέλθουν στην εξουσία με καταστροφικά αποτελέσματα για την πόλη κατά τη διάρκεια της πρώτης φάσης του Πελ/κου Πολέμου ) οι οποίοι χρημάτισαν τους φύλακες ώστε να θάψουν τον  Πολυνείκ η και να υπονομευθεί η εξουσία του. Υποπίπτει δε σε μια ακόμη ύβρη, όταν επικαλείται το Δία. Διότι μέσα στην πλάνη του νομίζει ότι είναι δίκαιος.Πλην δεν είναι και βάζοντας το θεό θεματοφύλακα είναι σαν να τον παρουσιάζει άδικο. Μελανό στοιχείο αναμφιβόλως για το βιογραφικό οποιουδηποτε θεού.   Στο σημείο αυτό να παρατηρήσουμε ότι ο Κρέοντας ζει σε έναν μακιαβελικό (και ανδροκρατούμενο ) κόσμο πολιτικών αντιπαραθέσεων στον οποίο απουσιάζει τελείως  η ηθική και ως μοναδικό κίνητρο οποιαδήποτε πράξης προβάλλεται το υλικό όφελος και όχι η υπηρέτηση κάποιας αξίας ή ενός ιδανικού. Οπότε φανταστείτε την έκπληξη και τη σύγχυσή του,  όταν αντιληφθεί ότι αντίπαλος του είναι μια γυναίκα, το ζήτημα μεταφέρεται σε επίπεδο ηθικής και το κίνητρο της πράξης είναι η υπακοή σε ηθικές αξίες. (Εν είδει παρέκβασης, ας μου επιτραπεί να παρατηρήσω  εδώ ότι βρίσκω τρυφερά ειρωνικό το γεγονός ότι σε ένα προγενέστερο επεισόδιο του Θηβαϊκού Κύκλου, το οποίο ωστόσο δραματοποίησε αργότερα ο Σοφοκλής στον "Οιδίποδα Τύραννο", είναι ο Κρέοντας εκείνος που κατηγορείται από τον Οιδίποδα ότι συνωμοτεί εναντίον του, με τη βοήθεια ανθρώπων που αποβλέπουν μόνο στο χρηματικό όφελος.) Προς το παρόν, περιορίζεται να απειλήσει με φρικτά βασανιστήρια τους φύλακες, πράγμα που κινητοποιεί το ένστικτο αυτοσυντήρησης του φύλακα  και τον ωθεί να τα παίξει όλα για όλα, και μάλιστα με τρόπο αναπάντεχα έξυπνο και εύστοχο, ώστε να αποδείξει την αθωότητά του. Ο Κρέοντας του αφαιρεί το λόγο, εντελώς δημοκρατικά, και αποχωρεί. Ο φύλακας φεύγει κι αυτός με τη σειρά του περιχαρής που τη γλύτωσε παρά τους φόβους του για το αντίθετο. Και φεύγοντας δηλώνει πως δεν θα ξανάρθει. Ναι! Μην ορκίζεσαι κιόλας, μεγάλε...

Στο σημείο αυτό να ξεκαθαρίσω ότι έδωσα έμφαση στον αυταρχισμό του Κρέοντα. Αυτό δεν σημαίνει ότι στη βάση τους τα ελατήρια και τα κίνητρα του του είναι φαύλα. Είναι αλήθεια ότι εάν διαπράττει σφάλμα το κάνει όχι μόνο από το φόβο για την απώλεια της εξουσία τους αλλά και από υπερβολικό ζήλο να αποδείξει ότι είναι άξιος ηγέτης και από υπερβολική επιθυμία να υπηρετήσει την πατρίδα του. Αλλά είναι αλήθεια παράλληλα ότι το τελευταίο χρησιμοποιείται συχνά από τυραννικά καθεστώτα ως πρόφαση- και οι Έλληνες δικτάτορες είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα- ή ως πραγματική πρόθεση σε βαθμό υπερβολής  - και ο αιμοσταγής Καμποτζιανός δικτάτορας Πολ Ποτ αποτελεί με τη σειρά του τέτοια περίπτωση- με εξίσου καταστροφικά αποτελέσματα εκείνων που θα έχουν οι πράξεις του Κρέοντα.

     Επέλεξα να δούμε τη σκηνή μέσα από την ταινία του Γιώργου Τζαβέλλα που βασίζεται στην τραγωδία. Προσέξτε πως ο σκηνοθέτης συνομιλεί με το θεατρικό κείμενο και το εμπλουτίζει εκμεταλλευόμενος τις δυνατότητες του μέσου. Στην αρχή η κάμερα μας πηγαίνει στο πεδίο της μάχης και στο χώρο της ταφής, βλέπουμε έπειτα το λαό να ραίνει με ροδοπέταλα τους νικητές στρατιώτες κι έπειτα γυρνάμε στο παλάτι όπου,  ενώ ο Κρεόντας τρωγοπίνει στην αίθουσα του θρόνου,  βλέπουμε την Ισμήνη να κοιτάει από το μπαλκόνι έκδηλα ανήσυχη ως εύλογον, την άφιξη του φύλακα για να ενημερώσει τον Κρεόντα.  Κι έπειτα, μετά την αναχώρηση του φύλακα,  την γιγαντιαία αστυνομική επιχείρηση που ακολουθεί για την ανακάλυψη του ενόχου, από τον ίδιο στρατό που γινότανε πριν λίγο δεκτός με θριαμβικές τιμές.