Αυτοβιογραφικά είδη. ( Ημερολόγιο, Αυτοβιογραφία, Απομνημονεύματα). Μέρος 1ο. Γενικά.

Βιογραφικά ονομάζονται  τα κείμενα που αφηγούνται τη ζωή ενός πραγματικού ανθρώπου- όλη ή τα κυριότερα γεγονότα αυτής. Με τα αμιγώς βιογραφικά είδη δεν θα ασχοληθούμε εδώ. Θα ασχοληθούμε μόνο με την κατηγορία βιογραφικών κειμένων που ονομάζονται αυτοβιογραφικά.
Πρόκειται για κείμενα ο συγγραφέας των οποίων αφηγείται γεγονότα (ημερολόγιο, απομνημονεύματα, αυτοβιογραφίες) ή εκθέτει τα σημαντικότερα στοιχεία (αυτοβιογραφικό σημείωμα, για το οποίο εμείς δεν θα μιλήσουμε εδώ) της δικής του ζωής.

Αυτοβιογραφία:

Το συνεχές αφηγηματικό κείμενο στο οποίο ένας άνθρωπος αφηγείται τα σπουδαιότερα γεγονότα της ζωής του, ολόκληρης ή μέρους αυτής. Είναι το μοναδικό αφηγηματικό είδος στο οποίο ο συγγραφέας, ο αφηγητής και ο κεντρικός ήρωας ταυτίζονται. Είναι το ίδιο πρόσωπο και, μάλιστα, υπαρκτό. Ωστόσο, αρκετοί δε δέχονται αυτήν την πλήρη ταύτιση, γιατί υποστηρίζουν ότι ο συγγραφέας μπορεί να είναι το ίδιο πρόσωπο με τον κεντρικό ήρωα αλλά σε διαφορετική ηλικία, ενώ ο αφηγητής κινείται συνεχώς ανάμεσα στα δύο αυτά επίπεδα, έχοντας δυο αφηγηματικές "φωνές", με διαφορετική οπτική γωνία (Η εστίαση δεν αλλάζει, παραμένει εσωτερική. Το εύρος της οπτικής γωνίας αλλάζει): του συγγραφέα, που έχει γνώση των συνεπειών των πράξεων που αφηγείται, και του ήρωα, ο οποίος ζει συγχρονικά τα γεγονότα, την ώρα που του συμβαίνουν. [ Στην "Νέα Παιδαγωγική", ας πούμε, όταν στην αφήγηση αναφέρεται η προσπάθεια του μικρού να δει εάν είχε κέρατα ο δάσκαλος, υπερισχύει η "φωνή" του ήρωα στη συγκεκριμένη παιδική ηλικία. Όταν παρακάτω σχολιάζει δυσοίωνα ότι τα παιδικά κεφάλια, που μοιάζουν με κρανία έτσι που είναι κουρεμένα εν χρω, θα έχουν γίνει τώρα (= που γίνεται η αφήγηση) πραγματικά κρανία, επικρατεί η "φωνή" του ώριμου πια αφηγητή. ]

Η "Αναφορά στο Γκρέκο", που έχει χαρακτηριστεί "ποιητική αυτοβιογραφία", αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα "μυθιστορηματικής αυτοβιογραφίας". Τα πραγματικά γεγονότα της ζωής του αυτοβιογραφούμενου διανθίζονται με ποικίλες λεπτομέρειες χάριν λογοτεχνικότητας.

Όταν τα πραγματικά γεγονότα της ζωής ενός συγγραφέα χρησιμοποιούνται ως πρόπλασμα, ως υλικό για κάποιο έργο του, τότε λέμε ότι έχουμε να κάνουμε με "μυθιστόρημα με αυτοβιογραφικά στοιχεία". 

Απομνημονεύματα:

Η από μνήμης καταγραφή από έναν άνθρωπο σημαντικών ιστορικών γεγονότων των οποίων υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας ή πρωταγωνιστής με σκοπό είτε την υστεροφημία του, είτε την ενημέρωση των επόμενων γενεών για αυτά, καθώς τα θεωρεί σημαντικά. Η πρώτη απόπειρα συγγραφής "Απομνημονευμάτων" ήταν η "Κύρου Ανάβασις -Κάθοδος των Μυρίων", στην οποία ο Ξενοφώντας αφηγείται την συμμετοχή του στο μισθοφορικό στράτευμα του Πέρση πρίγκιπα Κύρου κατά την επανάσταση του τελευταίου εναντίον του βασιλιά των Περσών και την προσπάθεια του ελληνικού μισθοφορικού στρατεύματος, ευρισκόμενου στην καρδιά της Ασίας μετά τον θάνατο του Κύρου, να επιστρέψει στην Ελλάδα.

Ειδικά για την "Ιστορία της Ελληνικής Λογοτεχνίας", "Απομνημονεύματα" ονομάζονται οι μαρτυρίες και οι αφηγήσεις των ηρώων της Ελληνικής Επανάστασης για τα σημαντικά γεγονότα στα οποία έλαβαν μέρος. Σημαντικότερα θεωρούνται αυτά του Μακρυγιάννη, του Κολοκοτρώνη και του Κασομούλη.

Ημερολόγιο :

Η συστηματική καταγραφή από έναν άνθρωπο των συναισθημάτων, των σκέψεων και των γεγονότων της προσωπικής ζωής του ή και της δημόσιας ζωής. Ο χαρακτήρας τους είναι προσωπικός κι έτσι η γλώσσα του μπορεί να είναι συνθηματική και η γραφή τους υπαινικτική και ελλειπτική. Χαρακτηριστικό των ημερολογίων είναι ο εξομολογητικός τόνος, η υποκειμενική ματιά, η αποσπασματικότητα και η κυριαρχία του α' προσώπου. Τέλος, ένα άλλο χαρακτηριστικό στοιχείο των ημερολογίων είναι ο ακριβής προσδιορισμός του χρόνου συγγραφής κάθε καταχώρησης. "Το ημερολόγιο της Άννας Φρανκ" είναι το πιο γνωστό ημερολογιακό κείμενο της παγκόσμιας λογοτεχνίας.

Σύγκριση των αυτοβιογραφικών ειδών και άλλες παρατηρήσεις:
1) Η αυτοβιογραφία γράφεται με σκοπό να διαβαστεί από άλλους ανθρώπους, ασχέτως αν τελικά μπορεί να μην συμβεί αυτό. Το ημερολόγιο δεν προορίζεται για δημοσίευση, ασχέτως αν κάποια δημοσιεύονται.
2) Η αυτοβιογραφία γράφεται πολύ καιρό έπειτα από τα γεγονότα που αφηγείται και έχει περισσότερη συνοχή. Το ημερολόγιο γράφεται παράλληλα με ή σε μικρή απόσταση από τα γεγονότα που παρουσιάζει και χωρίς ιδιαίτερη συνοχή (κατ' ανάγκην ).
3) Στην αυτοβιογραφία έμφαση δίνεται στη ζωή του αυτοβιογραφούμενου, όλη ή τμήμα της. Τα απομνημονεύματα εστιάζουν σε σπουδαία ιστορικά γεγονότα των οποίων υπήρξε μάρτυρας ή/και πρωταγωνιστής ο συγγραφέας.

Έλ Γκρέκο, Αυτοπροσωπογραφία. Η "αυτοβιογραφία" της Ζωγραφικής

4) Όλα τα αυτοβιογραφικά κείμενα λειτουργούν ως ιστορικές πήγες. Επίσης, φωτίζουν την προσωπικότητα του συγγραφέα τους και μας πληροφορούν για την στάση του απέναντι στα πλαίσια της εποχής του.
5) Η λογοτεχνικότητα στα αυτοβιογραφικά είδη δεν είναι αυτονόητη. Εξαρτάται από τις ικανότητες του συγγραφέα/αφηγητή και/ή τις αισθητικές αντιλήψεις μια εποχής.
6) Εξυπακούεται ότι η αφήγηση σε ένα αυτοβιογραφικό κείμενο μπορεί να πάρει διάφορες μορφές... Παράδειγμα, η "Αναφορά στο Γκρέκο" του Νίκου Καζαντζάκη, στην οποία ο συγγραφέας αφηγείται την ζωή του ως αναφορά των πεπραγμένων της ζωής του, απευθυνόμενος στον κρητικό ζωγράφο Δομήνικο Θεοτοκόπουλο (Ελ Γκρέκο).
7) Να σημειωθεί, τέλος, ότι τη μορφή υποτιθέμενων αυτοβιογραφιών δίνουν οι συγγραφείς -κρατώντας για τους ίδιους το ρόλο του εκδότη ή του επιμελητή έκδοσης χειρόγραφου που βρέθηκε τυχαία στα χέρια τους- καθαρά μυθοπλαστικών αφηγήσεων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα "Η ζωή εν τάφω" του Μυριβήλη. Το μυθιστόρημα αποτελείται από μια σειρά επιστολών ενός στρατιώτη προς τη γυναίκα του, που υποτίθεται πως ανακάλυψε ο συγγραφέας σε ένα μπαούλο.
8) Ιδιότυπες περιπτώσεις όπως ο "Λουκής Λάρας " του Δημήτρη Βικέλα ή η "Ιστορία ενός αιχμαλώτου" του Στρατή Δούκα βρίσκονται στο μεταίχμιο της παραπάνω σημείωσης. Με την έννοια ότι αποτελούν δημιουργική ανάπλαση μιας αυτοβιογραφικής αφήγησης .
9) Δείτε κι αυτό το ιδιότυπο "ημερολόγιο" από το ιστολόγιο της συναδέλφου Σώτιας Σιαμαντούρα, γνωστής και μη εξαιρετέας "Αρχαγγελίτισσας" .
10) Θα ήταν παράλειψη να μην σημειωθεί ο αυτοβιογραφικός χαρακτήρας που έχει η επιστολή ως κειμενικό είδος, όπως και παραπάνω υπαινίχθηκα. Άλλωστε, το ημερολόγιο είναι ένα είδος επιστολής προς τον εαυτό μας. Σε αυτήν, ο συγγραφέας της δύναται να καταγράφει προσωπικές εμπειρίες, απευθυνόμενος σε ένα ή περισσότερα (ανοιχτή επιστολή) πρόσωπα.

Σε επόμενη ανάρτηση θα ασχοληθούμε με αυτοβιογραφικά κείμενα που συνήθως διδάσκονται στο Γυμνάσιο.

Υ.Γ.: