Άστρα μη με μαλώνετε: Ο Οδυσσέας με τ' άστρα και μια εσάνς από την ασπίδα του Αχιλλέα.

Τα ομηρικά έπη αποτελούν ένα κιβωτό διάσωσης των γνώσεων και των αντιλήψεων που είχαν οι άνθρωποι της μυκηναϊκής και της ομηρικής εποχής- μισό,  μισό, Πρέπει να ξεκαθαρίσουμε κάτι....

    Στο σημείο αυτό είναι ανάγκη να σημειωθεί εξ αρχής ότι ο γράφων, μολονότι είναι

Χάρτης του Ωρίωνα του Ταύρου και της Πούλιας (Μ45)

συναισθηματικός και ευαισθητούλης,  συντάσσεται αναφανδόν με την κοινή λογική που υπαγορεύει το προφανές: Τα ομηρικά έπη αποτελούν πρωτίστως κιβωτό στην οποία έχουν αποθηκευτεί ο τρόπος ζωής και σκέψης,  οι ιδέες,  οι αντιλήψεις και τα επιτεύγματα των ανθρώπων της ομηρικής και, δευτερευόντως, της μυκηναϊκής εποχής  και, ακολούθως, ιστορική πηγή για τον μυκηναϊκό κόσμο γενικά κι όχι συγκεκριμένα.  Ως εκ τούτου, αποκηρύσσει μετά βδελυγμίας τυχόν ελληνοκεντρικές βλακείες στις οποίες χρησιμοποιείται ο Όμηρος ως απόδειξη της  υποτιθέμενης "ανωτερότητας της φυλής" κάτω από την οποίες κρύβουν την ανασφάλεια τους οι εμπνευστές τους.  Και γελάει κακαριστά με εκείνους  που αποπειρώνται με βάση τις πληροφορίες των ομηρικών επών, τις οποίες παίρνουν τοις μετρητοίς να ανακαλύψουν τι νούμερο παπούτσι φορούσε ο Οδυσσέας και ποιος ήταν ο ωροσκόπος του Αχιλλέα.

    Μια τέτοια κιβωτό, για να επανέλθω, αποτελούν στην Οδύσσεια οι στίχοι 300-307 της ραψωδίας ε στους οποίους αποτυπώνεται η γνώση των αρχαίων για τα άστρα και η εφαρμογή των γνώσεων αυτών στην ναυσιπλοΐα που τους επέτρεπε να πραγματοποιούν πολύ μεγάλα ταξίδια για τις συνθήκες της εποχής. Εδώ ο Οδυσσέας με μια σχεδιούλα ποντοπορούσε στην ανοιχτή θάλασσα 17 μέρες... Φαντάσου ένα καράβι...

Ύπνος δεν έπεσε στα βλέφαρά του, αλλά κοιτούσε συνεχώς την Πούλια,
τον Bουκόλο που δύει αργά, την Άρκτο που τη λεν κι Aμάξι·
δεν φεύγει από τη θέση της γυρίζοντας, μόνο παραμονεύει
τον Ωρίωνα,¹⁷ και μόνη αυτή δεν λέει να πέσει στα λουτρά του Ωκεανού.¹⁸
H Kαλυψώ η θεόμορφη τον είχε ορμηνέψει,

αυτό το αστέρι πάντοτε να το 'χει ποντοπορώντας / στο ζερβό του χέρι.¹⁹
Kαι ποντοπόρησε μέρες δεκαεφτά·[...]

Τα ίδια περίπου αστέρια (τα οποία όλως τυχαίως - τουτέστιν καθόλου- έχουν όνομα που ταιριάζει στο ηρωικό εξάμετρο, το μέτρο στο οποίο έχουν γραφεί τα έπη ), με την εξαίρεση του Βοώτη και τη προσθήκη των Υάδων, τα αναφέρει ο Όμηρος όταν περιγράφει το σύμπαν, στην αρχή του κομματιού που στο οποίο μιλάει για την ασπίδα Αχιλλέα (Σ 482-488), μια παράσταση που τοποθετεί στο κέντρο της ασπίδας.

Την γην αυτού, τον ουρανόν, την θάλασσαν μορφώνει,

τον ήλιον τον ακούραστον, γεμάτο το φεγγάρι,

τ' αστέρια οπού τον ουρανόν ολούθε στεφανώνουν:

την δύναμιν του Ωρίωνος, Υάδες, Πληιάδες,

την Άρκτον, που και Άμαξαν καλούν, και αυτού γυρίζει
πάντοτε, τον Ωρίωνα ασάλευτα τηρώντας,
η μόνη που τ' Ωκεανού το λούσμα δεν γνωρίζει.

   Σε αυτήν τη περίπτωση η αναφορά στα συγκεκριμένα αστέρια σχετίζεται με τις γεωργικές εργασίες,  καθώς ήταν σημαντική η αστρονομία κατά την Αρχαία Εποχή και για την γεωργία, και προοικονομεί την περιγραφή των κυριότερων αγροτικών ασχολιών που θα ακολουθήσουν σε άλλα σημεία της ασπίδας.

 (Έχω αφήσει τα σχόλια του σχολικού βιβλίου και κατά τα λοιπά θα κάνω διάφορες παρατηρήσεις για τα αστέρια που αναφέρονται στο ομηρικό κείμενο. )

Πάμε, λοιπόν...
Πούλια:  Πούλια είναι το λαϊκό όνομα των Πλειάδων ή Μ45.  Είναι ένα ανοιχτό σμήνος αστεριών (πού έχουν δηλαδή κοινή προέλευση και παρόμοια ηλικία) στον αστερισμό του Ταύρου.

Πούλια

Δημιουργήθηκαν πριν από περίπου 50 εκατομμύρια χρόνια, πράγμα που σημαίνει ότι δεν υπήρχαν την εποχή των δεινοσαύρων. Το λαμπρότερο άστρο του σμήνους είναι η Αλκυόνη και το πιο αμυδρό από τα εφτά που φαίνονται με γυμνό μάτι η Μερόπη. Για αυτό και στη λαϊκή παράδοση άλλες φορές αναφέρεται ως "Εξάστερο" και άλλες ως "Εφτάστερο" και για αυτό η ιαπωνική βιομηχανία "Subaru"  που έχει πάρει το όνομά της από την γιαπωνέζικη ονομασία του αστερισμού, έχει μόνο έξι αστέρια στο σήμα της (Το μεγάλο άστρο δεν έχω ιδέα τι είναι   είναι η καινούργια εταιρία που δημιουργήθηκε από την συνένωση των  έξι μικρότερων ).

      Οι αρχαίοι θεωρούσαν πως επρόκειτο για τις εφτά κόρες του Άτλαντα οι οποίες ανέβηκαν στον ουρανό και έγιναν αστερισμός για αποφύγουν το γίγαντα Ωρίωνα που τις κυνηγούσε με άγριες ερωτικές διαθέσεις (δες παρακάτω για τη συνέχεια). Για αυτό και έδωσαν στα εφτά λαμπρότερα άστρα τους σμήνους το όνομα κάθε μιας από τις Πλειάδες.. Πίστευαν ότι η  Μερόπη που είχε παντρευτεί θνητό έχασε τη μισή της λάμψη κι έτσι δεν είναι εύκολα ευδιάκριτη. (Υπάρχουν κι άλλοι δυο μύθοι, αλλά ας μη φορτώσω το κείμενο),  Από την αρχαιότητα ήδη, πάντως, η ανατολή και η δύση των Πλειάδων είχαν ταυτιστεί με τις εναλλαγές των εποχών, καθώς η ανατολή τους σηματοδοτεί τον ερχομό της άνοιξης και η δύση τους τον ερχομό του χειμώνα.

Και στην λαϊκή παράδοση  η Πούλια ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα άστρα.   Σε πολλές παραδόσεις αναφέρεται  πως είναι εφτά αδερφές ή μια κλώσα με εφτά κλωσόπουλα.
      Επιπλέον, εξαιτίας της λαμπρότητας τους, η λαϊκή παράδοση έχει ζευγαρώσει την  Πούλια με τον Αυγερινό, την βραδινή εκδοχή του πλανήτη Αφροδίτη δηλαδή. Αυτό γίνεται γιατί η θέση τους στον ουρανό είναι κοντά στην τροχιά της Αφροδίτης και είναι δυνατόν σε κάποιες στιγμές να φαίνονται πολύ κοντά στον ουρανό. Σαν ζευγαράκι... Ως εκ τούτου συχνά, Πούλια και Αυγερινός, χρησιμοποιούνται μεταφορικά για να αναφερθούν στον γαμπρό και στη νύφη σε νυφιάτικα τραγούδια.

 Τέλος, καμιά φορά χρησιμοποιείται για να δηλωθούν οι υπερβολικές υποσχέσεις κάποιου  και η φράση "τάζει την Πούλια και τον Αυγερινό" αντί της ευρύτερα διαδεδομένης "τάζει τον ουρανό και τ' άστρα".

Βουκόλος: Πρόκειται για τον Βοώτη, έναν από τους 88 επίσημους  αστερισμούς που έχει

Ο Βοώτης

αναγνωρίσει η Διεθνής Αστρονομική Ένωση. Σύμφωνα με μία εκδοχή  πήρε το όνομα του επειδή μοιάζει με βόδι που οδηγεί την Άμαξα, την Μεγάλη Άρκτο δηλαδή, και για αυτό ο Μαρωνίτης τον μεταφράζει σε "Βουκόλο", μια εντελώς άστοχη επιλογή (όχι μεταφραστικά), αν θέλετε την γνώμη μου, εφόσον όποιος έχει μια στοιχειώδη γνώση αστρονομίας έχει ακούσει το όνομα "Βοώτης", ενώ το "Βουκόλος" του είναι εντελώς άγνωστο. Αρχικά, Βοώτης ονομαζόταν μόνο το λαμπρότερο αστέρι στον αστερισμό.  Αργότερα Βοώτης ονομάστηκε ολόκληρος ο αστερισμός και το λαμπρότερο αστέρι του ονομάστηκε Αρκτούρος. Ο

Ο Αρκτούρος

Αρκτούρος είναι ερυθρός γίγαντα και είναι λαμπρότερο αστέρι του βορείου ημισφαιρίου και 4ο συνολικά . Οι αρχαίοι τον χαρακτήριζαν "δεινό" επειδή θεωρούσαν πως είναι επιζήμιος για τις αγροτικές εργασίες. Αντίθετα οι Πολυνήσιοι τον ονόμαζαν "Άστρο της χαράς". Είναι 27 φορές μεγαλύτερος από τον Ήλιο. Επίσης, είναι το αγαπημένο άστρο του Νίκου Καββαδία (δες το σύνδεσμο στην φωτογραφία του Αλδεβαράν παρακάτω). Ναυτικός και ποιητής είναι,  κάτι θα ξέρει... Για άλλες αναφορές δες εδώ, 

    Η Άρκτος που τη λένε κι Αμάξι: Πρόκειται για τον αστερισμό της Μεγάλης Άρκτου ο οποίος λόγω του σχήματος του ονομαζόταν και Αμάξι (ή Κατσαρόλα). Την ίδια περιγραφή δίνει ο Όμηρος και στην Ιλιάδα, στην περιγραφή της ασπίδας του Αχιλλέα Τα χρόνια του Ομήρου ήταν αειφανής, σήμερα όμως στη Μεσόγειο είναι αμφιφανής, αφού λόγω της μετάπτωσης της του άξονα Γης δεν φαίνεται όλο το 24ωρο.  Στην Ελλάδα ωστόσο παραμένει αειφανής. Το όνομα της το πήρε από τη Νύμφη

Η Μεγάλη Άρκτος με έμφαση
 στον Μιζάρ και τον Αλκόρ

Καλλιστώ την οποία μεταμόρφωσε η Ήρα για σε αρκούδα από τη ζήλια της. Όταν κινδύνεψε να την σκοτώσει ως αρκούδα ο γιος της, ο Αρκάς, ο Δίας τον μεταμόρφωσε και αρκουδάκι και τους έκανε και τους δύο σε αστερισμούς, την Καλλιστώ τη Μεγάλη Άρκτο και τον Αρκά την Μικρή.  Είναι ο τρίτος μεγαλύτερος αστερισμός σε έκταση. Πέρα από τη σημασία της για την ναυσιπλοΐα στην Αραβία έδινε και στρατιωτικές ειδικότητες. Αν ένας στρατιώτης μπορούσε να διακρίνει μαζί με τον Μιζάρ ("άλογο" στα αραβικά) τον Αλκόρ ("ιππέας" στα αραβικά), ένα μικρότερο αστέρι δίπλα του, τους κατέτασσαν στο ιππικό διότι θα μπορούσαν να τοξεύσουν τον εχθρό από μακριά και εν κινήσει.

Βαν Γκογκ:"Έναστρη νύχτα στις όχθες του Ρήνου"

Αν δεν έβλεπαν τον Αλκόρ τους έβαζαν στο πεζικό. Στην πραγματικότητα, βέβαια, μπορεί να δει κανείς με κανονική όραση και τα δύο άστρα, οπότε εικάζεται ότι το τεστ αφορούσε ένα άλλο πιο μικρό αστέρι ανάμεσά τους.  Παρεμπιπτόντως, αυτό μου θύμισε  ο πατέρας μου μας έβαζε την νύχτα να βρούμε στον ουρανό ένα αστεράκι, τον Δείκτη, το οποίον αν έβλεπες υποτίθεται πως αποδείκνυε ότι δεν έχεις μυωπία. Κι εγώ επειδή αγχωνόμουνα μήπως δεν το δω, δεν το "έβλεπα" κι ας μην είχα ακόμα μυωπία,  αλλά του έλεγα πού είναι επειδή είχα παπαγαλίσει τη θέση του στον ουρανό. Δεν είμαι σίγουρος αν είχε να κάνει με τη Μεγάλη Άρκτο ή εάν είναι κάτι που ισχύει γενικότερα, το γράφω απλά γιατί το θυμήθηκα όταν διάβασα για τον Μιζάρ και τον Αλκόρ. Στην Ινδία πάντως ο ένας συμβόλιζε τον άντρα και ο άλλος της γυναίκα και τα δύο μαζί αποτελούσαν σύμβολο του γάμου.
   Να σημειώσω εδώ πως όταν ο Όμηρος εννοεί την Μεγάλη Άρκτο όταν λέει "αυτό το αστέρι πάντοτε ποντοπορώντας να έχει στο ζερβό του χέρι"  (άρα μάλλον "αστερισμό" κι όχι "αστέρι" θα έπρεπε να μεταφράσει ο Μαρωνίτης)  κι όχι τον Πολικό, τον α΄ της Μικρής Άρκτου.  Στα χρόνια εκείνα  δεν υπήρχε κανένα αστέρι που να έδειχνε πάντα τον Βορρά, ο ουρανός στο σημείο εκείνο ήταν κενός. Ο Πολικός "έγινε" πολύ μετά το αστέρι του Βορρά εξαιτίας της μετάπτωσης του άξονα της Γης. Στα χρόνια της ακμής της αρχαίας Αιγύπτου (2500 π.Χ) πάντως,  τον θέση πολικού αστέρα είχε ο Θουμπάν, ο α' του Δράκοντα.

Ωρίων:Ο  Ωρίων είναι αμφιφανής στην Ελλάδα αστερισμός  και διαθέτει μερικά από τα πιο λαμπρά αστέρια του στερεώματος: τον Ρίγκελ, τον Μπελτεγκέζ και την Μπελατρίξ.   Πήρε το όνομά του από

Ωρίων, Τα αστέρια ζ,ε,δ σχηματίχουν την "Ζώνη"

τον Ωρίωνα, ένα ονομαστό κυνηγό της αρχαιότητας γιγαντιαίου αναστήματος. Σύμφωνα με μια εκδοχή του μύθου, ο Ωρίων πέθανε από δάγκωμα σκορπιού που του έστειλε η Άρτεμη επειδή, σύμφωνα με την επικρατέστερη εκδοχή,  ως κυνηγός κι η ίδια δεν εκτιμούσε ιδιαίτερα τον υψηλό ανταγωνισμό. Μετά το θάνατό του, έγινε αστερισμός ο οποίος βρίσκεται στο αντίθετο άκρο του ουρανού από εκείνο που βρίσκεται ο αστερισμός του Σκορπιού. Σύμφωνα ωστόσο με μια άλλη παράδοση ηράσθη σφοδρώς τις Πλειάδες, που λέγαμε, τις κυνήγησε επί πέντε χρόνια μέχρι που ο Δίας τους έκανε όλους αστερισμούς. Αλλά το κυνήγι συνεχίστηκε και στον ουρανό κι έτσι οι Πλειάδες πέφτουν στον Ωκεανό για να γλιτώσουν.  Η εμφάνιση του αστερισμού στην ανατολή συνέπιπτε στα αρχαία χρόνια με την έναρξη μεγάλων καταιγίδων και τρικυμιών γι΄αυτό και οι αρχαίοι τον φοβόταν πολύ.  Αναφέρεται στον πασίγνωστο  μονόλογο την ώρα που πεθαίνει του ανδροειδούς που υποδύεται ο Ρούντγκερ Χάουερ στην ταινία "Blade Runner": "I've seen things you people wouldn't believe. Attack ships on fire off the shoulder of Orion. I watched C-beams glitter in the dark near the Tannhäuser Gate. All those moments will be lost in time, like tears in rain. Time to die."

Αντίθετα, η "ζώνη του Ωρίωνα" που αναφέρεται στο πρώτο "Men in black"  δεν έχει κάποια σχέση τελικά με τον Ωρίωνα. Ο Ωρίωνας στην ταινία είναι ένας γάτος και ζώνη είναι το κολάρο του όπου

Η ζώνη του Ωρίωνα

από ότι θυμάμαι υπάρχει ένα ολόκληρο σύμπαν το οποίο ο κακός  της ταινίας προσπαθεί να βρει και να καταστρέψει για λόγους που δεν θυμάμαι, και σόρρυ, αλλά δεν θα το ψάξω, δεν μου άρεσε η ταινία, και πολύ ήταν που την είδα μία φορά. Η Ζώνη του Ωρίωνα είναι ένας σχηματισμός σε ευθεία γραμμή τριών αστεριών στο αστερισμό του Ωρίωνα, η οποία υποτίθεται ότι αντιστοιχεί στην ζώνη του Ωρίωνα, γι΄αυτό και ονομαζόταν παλιότερα και "Τελαμώνας".  Η Ζώνη βρίσκεται στον ισημερινό του ουρανού και εάν την εντοπίσει ένας ερασιτέχνης παρατηρητής μπορεί , όπως φαίνεται στην κάτωθι εικόνα,  να βρει εύκολα άλλα άστρα του στερεώματος.

Υάδες: Οι Υάδες είναι αστρικό σμήνος σε σχήμα Λ στον αστερισμό του Ταύρου κι αυτές. Κατά τη

Οι Υάδες

μυθολογία ήταν εφτά Νύμφες, κόρες του Άτλαντα, που έφερναν τη βροχή. Μετά τον θάνατο του αδερφού του (ή πατέρα τους σε άλλη παραλλαγή του μύθου) Ύαντα τις έκανε ο Δίας αστέρια, επειδή έκλαιγαν χωρίς σταματημό από τη λύπη τους για τον θάνατό του.  Πρόκειται προφανώς για αιτιολογικό μύθο, αφού  η εμφάνισή τους πριν την αυγή συνέπιπτε στην Μεσόγειο με το τέλος του καλοκαιριού και την εποχή των πρώτων βροχών.  Από την Γη φαίνεται πως ανήκει στις Υάδες και ο Αλδεβαράν, το λαμπρότερο αστέρι στον αστερισμό του Ταύρου, το 14ο στον ουρανό ως προς την λαμπρότητα. Στην πραγματικότητα ωστόσο ο Αλδεβαράν είναι τρεις φορές κοντύτερα στη Γη από τις Υάδες και δεν έχει σχέση μαζί τους. Είναι ένας ερυθρός γίγαντας περίπου 45 φορές μεγαλύτερος από τον Ήλιο. Οι αρχαίο Έλληνες τον έλεγαν Λαμπαδία

Ο Αλδεβαράν

(αυτός που μοιάζει με λαμπάδα ή αυτός που κρατάει λαμπάδα), ωστόσο διεθνή καριέρα κάνει με το αραβικό του όνομα το οποίο  σημαίνει ο ακόλουθος ή  ο ξελογιασμένος, επειδή φαίνεται να ακολουθεί τις Πλειάδες.  Ο Αλδεβαράν έχει και μια πρωτιά: Συγκρίνοντας τις παρατηρήσεις του με εκείνες των αρχαίων Ελλήνων ως προς τη θέση του Αλδεβαράν  ο Χάλλεϋ διαπίστωσε το 1718 ότι ο Αλδεβαράν είχε μετακινηθεί στο ουρανό. Έτσι αποδείχθηκε ότι ήταν σφάλμα η αντίληψη πως τα αστέρια είναι ακίνητα άρα και λάθος η ονομασία "απλανή". Πάντως, η διαστημική αποστολή "Pioneer 10" κατευθύνεται προς τον Αλδεβαράν και σε δυο εκατομμυριάκια χρόνια θα έχει φτάσει στο κοντινότερο σημείο προσέγγισης του άστρου-ζωή να 'χουμε. Μέχρι τότε ας περιοριστούμε να πούμε πως είναι ακόμα και σήμερα ένα από τα σημαντικότερα για την ναυτιλία άστρα και ως εκ τούτου το αναφέρει ο Καββαδίας.  Στο ποίημα "Μαρέα" ο Αλδεβαράν γίνεται σύμβολο της ερωτικής δυσθυμίας του ποιητικού υποκειμένου. Όπως ξελογιασμένος ο Αλδεβαράν ακολουθεί τις Πλειάδες χωρίς ποτέ να μπορεί να τις πιάσει, έτσι ξεφεύγει συνεχώς από το ποιητικό υποκείμενο η συνήθης στην ποίηση του Καββαδία  ασαφής και συγκεχυμένη  γυναικεία μορφή που συλλογίζεται. Παρόμοια, ως σύμβολο εξαπάτησης, τον αντιμετωπίζει κι ο Σεφέρης στο ποίημα του "Επιφάνεια 1937" [Λέμε λίγα εδώ].

Από τον Αλδεβαράν, τέλος,  εμπνεύστηκε το όνομα της άσχετης κατά τα λοιπά με το άστρο ταινίας του ο Ανδρέας Θωμόπουλος το 1975,

      Για άλλες αναφορές στον Αλδεβαράν δείτε το σύνδεσμο που παραθέτω στη λεζάντα της φωτογραφίας του. Για άλλες αναφορές στον Αλδεβαράν στην τέχνη παγκοσμίως δείτε εδώ. 

Ο Αλδεβαράν  πάνω από το Έβερεστ

 Ας τελειώσω λέγοντας, παρόλο που θεωρώ ότι είναι περιττό, ότι αυτές δεν είναι οι μόνες αναφορές του Ομήρου στην Αστρονομία. 
     (Περισσότερες εκλαϊκευμένες αστρονομικές πληροφορίες μπορείτε να δείτε εδώ. Κι εγώ από κει και από τα σχετικά ελληνικά και αγγλικά άρθρα της Βικιπαιδείας άντλησα το υλικό μου. Προφανώς και δεν είμαι ειδήμων στην Αστρονομία (Περισσότερα άστρα στο Google Sky)
    Θα ήθελα κάποια στιγμή να γράψω και κάτι για τα άστρα όπως παρουσιάζονται στον Καββαδία και στον Θανάση Παπακωνσταντίνου. Ξέρω ωστόσο πως ποτέ δεν θα το κάνω γιατί δεν θα βρω χρόνο και/ή γιατί δεν έχω και τις απαιτούμενες γνώσεις να το καταφέρω. Ας τα γράψει κάποιος, ρε παιδιά. Σας υπόσχομαι να τα αναδημοσιεύσω... [Πάντως, για τον Σταυρό του Νότου και το α΄ του Κενταύρου πάντως λέμε κάτι λίγα εδώ.]
Μέχρι τότε φαντάζομαι η πολιτεία θα συνεχίζει να χορεύει σε ρυθμό κιρκαδιανό... )