"Δεκέμβρης του 1903" (Κ.Π. Καβάφης): Ένα ποιήμα- εγχειρίδιο κατά της ομοφοβίας.

(Όπου η λέξη "εγχειρίδιο" χρησιμοποιείται και με τις δυο σημασίες...)

  Τα ερωτικά ποιήματα του Καβάφη έχουν αγνοηθεί επιδεικτικά όσον αφορά την διδασκαλία τους στην Μέση Εκπαίδευση. Προφανώς από τον φόβο των "τα φαιά φορούντων και περί ηθικής λαλούντων". Κι επειδή βέβαια ο Καβάφης, που δεν φοβούνταν τους τα φαιά φορούντες που λέγαμε, φανερώνει υπαινικτικά αλλά σαφέστατα τον ερωτικό του προσανατολισμό στα ποιήματά του. Στέκεται  τολμηρός και αποφασιστικός υπερασπιστής της επιθυμίας του ενάντια στην καλογερίστικη ηθική της εποχής, χωρίς όμως να την κάνει σημαία του και να εξελίσσεται σε "σταυροφόρο" ή "μάρτυρα"- υπερασπιστή της (όχι ότι αυτό θα ήταν κακό, βέβαια). Και πετυχαίνει η ερωτική ποίησή του να είναι ένας καθολικός ύμνος στον έρωτα και να απευθύνεται σε και να χωράει όλους τους ανθρώπους κι  όχι μόνο  όσους μοιράζονται παρόμοια με τον ποιητή ερωτική ταυτότητα.

Το ποίημα "Δεκέμβρης του 1903" είναι μια τέτοια περίπτωση. Οπότε, σήμερα που οι περισσότεροι, ευτυχώς, δεν θεωρούμε κανενός είδους αγάπη "άγονην" κι "αποδοκιμασμένην", θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως όπλο κατά της ομοφοβίας, ειδικότερα, κι υπέρ διαφορετικότητας, γενικότερα,  στα πλαίσια κάποιας διδακτικής παρέμβασης: Ως παράλληλο κείμενο στη διδασκαλία κάποιου άλλου ποιήματος του Καβάφη (τις "Φωνές" π.χ ) ή της Πολυδούρη (το "Δεν τραγουδώ παρά γιατί μ' αγάπησες" για παράδειγμα) στο Γυμνάσιο ή στο Λύκειο, στην ενότητα για τον ρατσισμό στην  "Γλώσσα" της Γ΄Γυμνασίου ή στην Θεματική Εβδομάδα του Γυμνασίου στο κομμάτι που σχετίζεται με τις έμφυλες ταυτότητες. 

     Πρόκειται για ένα μίνι σενάριο η υλοποίηση του οποίου είναι πανεύκολη.

Ο Δεκέμβρης του 1903

Κι' αν για τον έρωτά μου δεν μπορώ να πω -
αν δεν μιλώ για τα μαλλιά σου, για τα χείλη, για τα μάτια·
όμως το πρόσωπό σου που κρατώ μες στην ψυχή μου,
ο ήχος της φωνής σου που κρατώ μες στο μυαλό μου,
η μέραις του Σεπτέμβρη που ανατέλλουν στα όνειρά μου,
ταις λέξεις και ταις φράσεις μου πλάττουν και χρωματίζουν
εις όποιο θέμα κι' αν περνώ, όποιαν ιδέα κι' αν λέγω.

Κωνσταντίνος Π. Καβάφης

     Στην πρώτη φάση, δίνουμε στους μαθητές το κείμενο σε φωτοτυπία, το διαβάζουμε και το συζητάμε, όπως κάνουμε  με οποιοδήποτε άλλο κείμενο, αλλά χωρίς να αποκαλύψουμε το όνομα του συγγραφέα. Λογικά από την συζήτηση θα προκύψει  πως το ποιητικό υποκείμενο βιώνει έντονα έναν έρωτα για τον οποίο δεν μπορεί να μιλήσει για κάποιον απροσδιόριστο λόγο. Ζητάμε να υποθέσουν

"Έρωτας και Ψυχή" - Antonio Canova

ποιος μπορεί να είναι αυτός λόγος και σημειώνουμε τις απαντήσεις στον πίνακα: Επειδή θέλει να  τον διατηρήσει μυστικό ώστε να παραμείνει ανόθευτος από τα λόγια των άλλων, επειδή αισθάνεται πως αλλοιωθεί και θα μειωθεί αν μιλήσει για αυτόν,  επειδή είναι ντροπαλός και δεν του αρέσει να  γνωρίζουν οι άλλοι άνθρωποι τι αισθάνεται, επειδή φοβάται την απόρριψη των γύρω του, επειδή συγκρούεται ο έρωτας με άλλες επιθυμίες του ή απόψεις του (π.χ. θρησκευτικές ή πολιτικές πεποιθήσεις), επειδή ήδη είναι δεσμευμένος ο ίδιος, επειδή το αντικείμενο του πόθου είναι ήδη δεσμευμένο, επειδή λόγω απόστασης η σχέση είναι αδύνατη και προβληματική, επειδή η ερωτική σχέση έχει ολοκληρωθεί αλλά το ποιητικό υποκείμενο δεν την έχει ψυχολογικά ξεπεράσει, επειδή...  Εν πάση περιπτώσει, το γεγονός αυτό κάνει το ποιητικό υποκείμενο να βιώνει ένα είδος ερωτικής απουσίας που όμως εξελίσσεται σε ερωτική πληρότητα. Γιατί καταφεύγει στην μνήμη ως φάρμακο, αναπολώντας τις ώρες που πέρασε μέσα στον έρωτα αυτό. Κι οι μνήμες αυτές είναι τόσο έντονες που διαποτίζουν κάθε στιγμή της ζωής του, κάθε σκέψη του και κάθε κουβέντα  του, και μετατρέπουν την οδυνηρή πραγματικότητα της σιωπής ή της απουσίας σε μια ονειρική κατάσταση  στην οποία ο έρωτας βιώνεται και ξαναβιώνεται αδιάκοπα και χωρίς περιορισμούς,  ως ένα δώρο μυστικό που ξεπερνάει το χρόνο.

  Στη συνέχεια, βάζουμε, αν είναι δυνατόν, τα παιδιά να ακούσουν την πανέμορφη και αισθαντική μελοποίηση του ποιήματος από τον Σωκράτη Μάλαμα... 

  Στο τρίτο στάδιο  αξιοποιούμε τον θρύλο που λέει ότι όλοι οι μαθητές ανεξαιρέτως δυο πράγματα μαθαίνουν στο Γυμνάσιο: ότι ο  Καρυωτάκης αυτοκτόνησε και ότι ο Καβάφης ήταν ομοφυλόφιλος. Τον Καρυωτάκη τον αφήνουμε στην ησυχία του στην παρούσα περίσταση και αποκαλύπτουμε στους μαθητές την ταυτότητα του ποιητή. Πιθανότατα θα ακούσουμε κάποια πνιχτά γελάκια. Σε κάποιους μαθητές δεν θα θα κάνει την παραμικρή εντύπωση η αποκάλυψη. Κάποιοι, όμως  θα σκανδαλιστούν και μερικοί από αυτούς ενδέχεται να αντιδράσουν λίγο πιο έντονα, ειδικά εάν αφέθηκαν να συγκινηθούν από την ατμόσφαιρα του ποιήματος στα προηγούμενα στάδια. Η δυσαρέσκεια αξιοποιείται για να καταδειχθεί πόσο οι προκαταλήψεις μας επηρεάζουν τον τρόπο που βλέπουμε τα πράγματα. Κανένας δεν έγινε λιγότερο ή περισσότερο ετεροφυλόφιλος ή ομοφυλόφιλος επειδή τον άγγιξε ένα ποίημα που έμπνευση του ήταν ο έρωτας ενός άνδρα για έναν άλλο άνδρα, ένας έρωτας τον οποίο το ποιητικό υποκείμενο δεν ήθελε να αποκαλύψει γιατί ερχόταν σε σύγκρουση με τα κοινωνικά και ηθικά  "πρέπει " της εποχής κατά την οποία γράφτηκε το ποίημα (χωρίς ωστόσο αυτό να σημαίνει ότι δεν ισχύουν οποιαδήποτε από τα "επειδή" που αναφέρθηκαν -ή δεν αναφέρθηκαν- πιο πάνω). Γιατί  η ομοφυλοφιλία είναι μια φυσιολογική κατάσταση που σχετίζεται με την ερωτική  ταυτότητα κάθε ανθρώπου κι όχι ένας ιός που μπορείς να κολλήσεις. Και τελικά ο έρωτας, το "γλυκύπικρόν αμάχανον όρπετον" (όπως τον έλεγε η Σαπφώ, μια άλλη ποιήτρια η ερωτική ζωή της οποίας σκανδάλιζε διαχρονικά τους ηθικολόγους) δεν κάνει διακρίσεις. Εισβάλλει στις ζωές όλων μας ανεξαρτήτως ερωτικού προσανατολισμού, μας κυριεύει κι οριοθετεί την ύπαρξή μας επιβάλλοντας  τους δικούς του κανόνες, κοινούς σε  όλους τους ανθρώπους ως προς το ότι κανείς δεν μπορεί να τους αποφύγει. 

    Και ως κατακλείδα,  βάζουμε τα παιδιά να ακούσουν το "Όνομά σου" από την Νατάσα Μποφίλιου σε στίχους του Οδυσσέα Ιωάννου και μουσική του Θέμη Καραμουρατίδη.

  (Επιπλέον,  μπορούμε, αν θέλουμε να δώσουμε προεκτάσεις που σχετίζονται με την πρόσληψη της ποιητικής τέχνης,  να αξιοποιήσουμε το ποίημα για να επισημάνουμε ότι δεν μας νοιάζει "τι ήθελε να πει" ο ποιητής γιατί όταν διαβάζουμε ένα ποίημα, το ξαναγράφουμε στην πραγματικότητα, διότι  προβάλλουμε επάνω του τον εαυτό μας, τις δικές μας εμπειρίες, τα δικά μας συναισθήματα, την δική μας στάση...  Και πως σε τελική ανάλυση, επιτυχημένο ποίημα είναι εκείνο το οποίο επιτρέπει στους αναγνώστες του να το κάνουν αυτό.)

Αυτά! 

Τώρα, ενδέχεται, για να είμαστε ειλικρινείς, υλοποιώντας αυτήν την παρέμβαση να σκανδαλίσετε, λιγότερο ή περισσότερο, και κάποιους από το Σύλλογο Διδασκόντων του Σχολείου σας ή κάποιους γονείς και κηδεμόνες. Πλην πάντα θα υπάρχουν οι μικρόνοες κι οι προκατειλημμένοι. Άλλωστε, αν δεν κηρύξουμε εμείς ως εκπαιδευτικοί τον πόλεμο στην άγνοια και τις προκαταλήψεις ποιος ο λόγος να υπάρχουμε;  Διότι αν είναι να λέμε ότι το διδάσκειν δεν αποτελεί επάγγελμα αλλά λειτούργημα, καλό είναι οι ίδιοι να το αντιμετωπίζουμε ως τέτοιο, ανεξαρτήτως αν πρέπει ενίοτε να πληρώσουμε και κάποιο τίμημα.

    Κλείνοντας να πω ότι για τον ίδιο λόγο και με τον ίδιο τρόπο μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε  κι άλλα "ημερολογιακά" ποιήματα  του Καβάφη  ("Μέρες του 1903", " Ο Σεπτέμβρης του 1903" "Γενάρης 1904"), τα αφιερωμένα σε κάποιο μυστηριώδη νεαρό ερωτικά σονέτα  Σαίξπηρ (εδώ το "Σονέτο 18 ") ή το "Ερωτικό" του Ναπολέοντα Λαπαθιώτη με την "κρυφή " ακροστιχίδα του. Και αρκετά άλλα βέβαια...