Η ύβρις της Αντιγόνης (Η "Αντιγόνη" ως σύγχρονη πολιτική αλληγορία)

  Το τέλος της "Αντιγόνης" βρίσκει τιμωρημένους ουσιαστικά και την Αντιγόνη και τον Κρέοντα. Ο ένας γιατί είναι ο μόνος που επιζεί κι έχει να αντιμετωπίσει την καταστροφή που ο ίδιος προκάλεσε και η άλλη γιατί  τελικά πεθαίνει και μάλιστα από το ίδιο της το χέρι, κλεισμένη ζωντανή στον τάφο  της. Πράγμα το οποίο σημαίνει ότι αμφότεροι διέπραξαν κάποια ύβρη. Και αν για  τον Κρέοντα κατανοούμε πλήρως το "αμάρτημα" που διέπραξε, η ύβρις της Αντιγόνης ποια είναι;

   Σήμερα η πιο ευρέως αποδεκτή άποψη είναι ότι ο Σοφοκλής έγραψε το δράμα για να επιστήσει την προσοχή  στους Αθηναίους της εποχής του   αναφορικά με τις συνέπειες που δύναται να επιφέρει στο συλλογικό υποσυνείδητο της πόλης η ηγεμονία  και η αλαζονεία που αυτή προκαλεί, λίγο πολύ δηλαδή η πρόθεση του υπήρξε ίδια με το σκοπό της συγγραφής από το Θουκυδίδη της Ιστορίας του. Ο Κρέοντας εκπροσωπώντας την αθηναϊκή δημοκρατία (εκείνη που μετά τον Περικλή θα πλανευόταν   και θα παραδινόταν στους  δημαγωγούς) υποκύπτει στον πειρασμό της αλαζονείας του και γεμάτος από υπεροψία και μέθη τιμωρείται. Άρα, κατ' αντιστοιχία, η Αντιγόνη αναφέρεται στον πατροπαράδοτο  αθηναϊκό τρόπο ζωής. Αν δεν τιμωρούταν κι αυτή,  ο Σοφοκλής, ο οποίος να σημειωθεί ότι ήταν εκείνος μεταξύ των τριών τραγικών που ασχολήθηκε περισσότερο με τα κοινά και απόλαυσε τις μεγαλύτερες τιμές από το αθηναϊκό κράτος),  θα έμοιαζε με θειούλη αριστοκράτη που ονειρευόταν τις "παλιές καλές μέρες". Κι αν ήταν ο στόχος του αυτός, με γεια του με χαρά του. Αλλά δεν ήταν. Η Αντιγόνη τιμωρείται γιατί παραβίασε τον νόμο των ανθρώπων και ο Κρέοντας  γιατί παραβίασε το νόμο των θεών. Αμφότεροι όμως ουσιαστικά τιμωρούνται για τον ίδιο λόγο. Γιατί δεν βρήκαν ένα σημείο επαφής, γιατί δεν κατάφεραν - ο καθένας πεισματικά οχυρωμένος στο μετερίζι του- να προχωρήσουν σε σύνθεση αυτών των δύο. Ο Σοφοκλής δηλαδή προσπαθεί μέσα από το δράμα να προτείνει ένα εναλλακτικό τρόπο διαχείρισης της κατάστασης, να τονίσει την ανάγκη της σύνθεσης ανάμεσα στο αθηναϊκό παρελθόν και τις σύγχρονές του συνθήκες.   
     Όποιες όμως κι αν ήταν οι προθέσεις του Σοφοκλή (υποθετικές ή πραγματικές), σε καμιά περίπτωση δεν σημαίνει ότι δεσμεύουν τον σημερινό θεατή/αναγνώστη/μελετητή στην ερμηνεία του έργου του. Ποια θα ήταν, λοιπόν,  σήμερα η ύβρη των δυο προσώπων;  Και σήμερα  θα ήταν αδιαμφισβήτητο και πανθομολογούμενο από κάθε νουνεχή που διαθέτει ένα έστω ίχνος ηθικής και το  ελάχιστο ψήγμα  εκτίμησης στη δημοκρατία ότι ο Κρέοντας διαπράττει ύβρη, και μάλιστα και σε πολιτικό και σε ηθικό επίπεδο, εκπροσωπώντας τον στυγνό αυταρχισμό. Στην καλύτερη των περιπτώσεων από ακραίο πατερναλισμό, στη χειρότερη από φιλαρχία.

Από Μ.Μ.Ε. της εποχής: "Η άθλια τρομοκράτης επί τω έργω"

     Η ύβρη της Αντιγόνης όμως ποια θα ήταν σήμερα; Γιατί, όντας ο Κρέοντας όπως τον  περιγράψαμε, είναι άτοπο να κατηγορήσουμε την Αντιγόνη επειδή υπερασπίστηκε  τις αρχές και την πράξη της μέχρι τέλους. Όταν εξεγείρεσαι ενάντια σε έναν τύραννο, προφανώς και δεν κάνεις εκπτώσεις, ούτε εμφανίζεσαι διαλλακτικός.  Ρωτήστε και τον Αθανάσιο Διάκο... Θέλω να πω όταν εξεγείρεσαι ενάντια σε αυτούς που σε καταπιέζουν, διεκδικείς μέχρι τέλους τον ολοκληρωτικό τερματισμό της καταπίεσης. Όχι να σε καταπιέζουν μόνο Δευτέρα, Τετάρτη, Παρασκευή, γιορτές και αργίες. 

    Κατά τα λοιπά, αυτό που συνήθως καταλόγιζεται στην Αντιγόνη  - παραδοσιακά και σήμερα-  είναι  ότι παραβιάζοντας το νόμο έθεσε τα θεμέλια της πολιτείας σε κίνδυνο.  Με το  εξής επιχείρημα δηλαδή: τι θα γινόταν εάν όλοι παραβίαζαν τους νόμους με τους οποίους δεν συμφωνούν. Πρόκειται όμως για μια κατηγορία που εμφανώς δεν ευσταθεί. Πρώτον και κυριότερον, γιατί η Αντιγόνη δεν παραβίασε έναν οποιοδήποτε νόμο, αλλά το διάταγμα ενός τυράννου. Διακόσια χρόνια μετά τον Διαφωτισμό, τι είδους κατηγορία είναι αυτή;  Δεύτερον, οι Αντιγόνες είναι λίγες. Για κάθε μία Αντιγόνη υπάρχουν δεκαπέντε μέλη του Χορού τα οποία αποτελούν την φοβισμένη σιωπηλή πλειοψηφία, η οποία διαφωνεί αλλά δεν αντιδρά ή περιμένει να δει πού θα φυσήξει ο άνεμος ή βολεύεται με την κατάσταση Άρα το πρόβλημα δεν είναι  ότι η Αντιγόνη αμφισβήτησε μια αυταρχική απόφαση αλλά ότι την αμφισβήτησε μόνο η Αντιγόνη. Γεγονός που μας οδηγεί στην τρίτη κατά σειρά αναίρεσης αυτής της  κατηγορίας ενάντια στην Αντιγόνη.  Αν όλοι οι άνθρωποι είχαν το  ηθικό ανάστημα της Αντιγόνης και την προσήλωσή της στην υπεράσπιση της δικαιοσύνης δεν θα χρειαζόταν νόμοι. Οι άνθρωποι θα ζούσαν σε μια τέλεια και ιδανική κοινωνία. Άρα, λοιπόν, το λάθος της Αντιγόνης δεν είναι ότι παρέβη το νόμο του Κρέοντα αλλά πώς και γιατί. Οι προθέσεις ήταν αγαθές  και ο στόχος της  ευγενής, πλην, ως γνωστόν, δεν αρκεί να έχεις και στόχο αλλά να ξέρεις και σημάδι, ο δρόμος στην κόλαση είναι στρωμένος με τις καλύτερες προθέσεις και λοιπές κοινοτοπίες.

  Καλά και άγια έκανε λοιπόν, η Αντιγόνη που αντιτάχθηκε στην άδικη απόφαση ενός τυράννου και ευγενής η πράξης της, άλλο είναι το λάθος της:  ο ατομικισμός,  ο ελιτισμός και η παντελής άγνοια/αδιαφορία της για τους  βασικούς κανόνες  στοιχειώδους επαναστατικής συνωμοτικότητας.  Γνωρίζει ότι πολεμά μια δίκαιη μάχη,  γνωρίζει ότι αντίπαλος της είναι ένας στυγνός τύραννος,

"῏Ω κοινὸν αὐτάδελφον ̓Ισμήνης κάρα..."

γνωρίζει ότι το σύνολο της  πόλης συμφωνεί μαζί της  αλλά σιωπά από φόβο, έχει επίγνωση της κατάστασης και των συνεπειών της  όποιας πράξης της και κυρίως γνωρίζει τι διακυβεύεται από  αυτό το "μεγάλο Ναι" ή  το "μεγάλο Όχι"·  κι όχι μόνο για την ίδια αλλά και για την πόλη. Γιατί δεν έχουμε να κάνουμε μόνο με τον  άταφο Πολυνείκη αλλά με όλους τους νεκρούς που μένουν άταφοι και άρα πρόκειται για ένα κοινό ζήτημα που αφορά ολόκληρη την πόλη, ακόμα κι αν τα πτώματα είναι Αργειτών.  Άρα,  οι συνέπειες της απόφασης του Κρέοντα θα πλήξουν όλη την πόλη σε μεταφυσικό (οργή των θεών), ηθικό (η Θήβα ολόκληρη θα φέρει εσαεί το βάρος του άγους) και επιδημιολογικό (οι επιδημίες από τα άταφα σώματα που αποσυντίθενται) επίπεδο. Παρόλα αυτά,  δεν ζητάει την συνδρομή κανενός· κρίνει άξια ώστε να  ζητήσει βοήθεια μονάχα την Ισμήνη, ένα μέλος της οικογένειάς της,  κι ας ξέρει ( ή επειδή ξέρει;)  ότι δεν υπάρχει περίπτωση να την συνδράμει, καθώς φοβάται και τη σκιά της και αφήνεται μόνο να κλαίει για την μοίρα της. Μετά την άρνηση της Ισμήνης, η Αντιγόνη δρα μόνη.  Αναμφίβολα, όπως εύλογα θα παρατηρούσε κανείς,  θα ήταν παράλογο στο σημείο αυτό  να κατηγορήσει κανείς την Αντιγόνη για ατομικισμό επειδή κινητοποιήθηκε συναισθηματικά εξαιτίας του Πολυνείκη κι  ενδιαφέρθηκε μόνο για την  δική του ταφή. Ο Πολυνείκης ήτα  αδερφός της και  στο κάτω κάτω  πώς θα μπορούσε μόνη της να ασχοληθεί με τους άλλους νεκρούς, όταν  και την ταφή του Πολυνείκη σε δόσεις πρόλαβε μονάχα την κάνει και μάλιστα συμβολικά. Τόσο μπορούσε, τόσο έκανε.  Ο  τρόπος με τον οποίο  οδηγήθηκε στο να δράσει μόνη και ο τρόπος με τον οποίο δρα τελικά είναι που της προσάπτουν την κατηγορία του ατομικισμού. Μεταφέρει σε προσωπικό επίπεδο μια σύγκρουση αρχών, ενεργεί σαν κακομαθημένο πλουσιοκόριτσο που του πήραν το πόνυ του και αντιμετωπίζει  τον Κρέοντα  λες κι είναι μονομαχία στο Ελ Πάσο.

    Εξ ου, ίσως, και η προχειρότητα με την οποία σχεδιάζει  και εκτελεί την ταφή του Πολυνείκη, παραβιάζοντας και τους  στοιχειώδεις κανόνες συνωμοτικότητας που λέγαμε. Πηγαίνει  ως πρόβατο επί σφαγή για να υπηρετήσει την προσωπική της βεντέτα με τον Κρέοντα, ενώ θα μπορούσε, ας πούμε,  να προσπαθήσει τουλάχιστον να μη συλληφθεί. Και μετά να  ανέβει αντάρτης στα βουνά, να γίνει σύμβολο αντίστασης  και εκφραστής της βουβής και χωρίς στόχο λαϊκής δυσαρέσκειας  και να ηγηθεί με το κύρος της του Θ.Α.Μ. (Θηβαϊκό Απελευθερωτικό Μέτωπο), ώστε να προκύψει από την ατομική της περίπτωση όφελος για ολόκληρη  την κοινωνία.

"Μιλάω με τους θεούς, άρα θα κάνετε αυτό που με συμφέρει"

  Με την Αντιγόνη αυτοαφοπλισμένη,  ο μοναδικός  που μπορεί να παρέμβει  είναι ο Τειρεσίας·  το κάνει λιγάκι αργά όμως, δεν νομίζετε; Θα περίμενε κανείς ότι ως μάντης, άρα γνώστης του μέλλοντος, θα ενημερώσει έγκαιρα τον Κρέοντα για την επερχόμενη καταστροφή [ η οποία πλήττει  και αθώους · τον Αίμονα (που εκπροσωπεί όσους ονειροβατώντας νομίζουν ότι με τις αρχές ΜΟΝΟ μπορεί να νικηθεί  η βαρβαρότητα) και την Ευρυδίκη (οι φιλήσυχοι πολίτες που κοιτάνε τη δουλίτσα τους και πιστεύουν ότι έτσι δεν κινδυνεύουν) . Αλλά εκείνος έρχεται με το πάσο του και  φτάνει εξαιρετικά αργά, ίσα μόνο για να μπορεί να πει "στα 'λεγα εγώ". Η μήπως όντως είχε προβλέψει το μέλλον κι ήταν αυτό το μέλλον ακριβώς;   Γιατί, ο Τειρεσίας είναι εκείνος που, κατά δήλωση του, ανεβοκατεβάζει κυβερνήσεις, σόρρυ, βασιλιάδες, ο εκπρόσωπος του "βαθέος κράτους", του παρακράτους δηλαδή που  πραγματικά κυβερνά την Θήβα από το παρασκήνιο.  Ο Κρέοντας πια απώλεσε το κύρος του νικητή στρατηγού και λίγο ενδιαφέρει εάν μείνει βασιλιάς ή όχι. Μαριονέτες βρίσκονται πολλές εύκαιρες. Αν θα είναι ο Κρέοντας, που από δω και στο εξής φαντάζομαι δεν αμφιβάλλει κανείς πως θα υπακούει τυφλά τον Τειρεσία  ή κάποιος άλλος χωρίς  ουσιαστική δύναμη που θα λειτουργεί ως βιτρίνα του Τειρεσία, είναι αδιάφορο.  Γιατί αυτό που θα μπορούσε να γίνει η απαρχή απελευθέρωσης  του χειμαζόμενου θηβαϊκού λαού εκπίπτει σε δυναστική έριδα που στη τελική δεν τον αφορά και δεν τον επηρεάζει καθόλου.  Στο μεταξύ, στην Αθήνα (σύμφωνα με το μύθο κι όχι στην τραγωδία του Σοφοκλή) ο Θησέας βρίσκει την χρυσή ευκαιρία να ξεκαθαρίσει τους λογαριασμούς του με τους Θηβαίους χρησιμοποιώντας τους άταφους νεκρούς ως πρόφαση για να κηρύξει "ιερό πόλεμο" στη Θήβα...  Με' ένα σμπάρο δυο τρυγόνια: Και τα ιμπεριαλιστικά  του σχέδια θα προωθήσει και το προσωπικό του κύρος θα  ενισχύσει...  Μαντέψτε ποιος θα πάει στη μάχη...

   "Ναι, αλλά δεν ήταν στόχος της Αντιγόνης όλα αυτά", θα μου πει ίσως  κάποιος.

 Αυτό ακριβώς λέω κι εγώ.