Του χαρτοπόλεμου η βία: "Αποκριά" - Μίλτος Σαχτούρης

    Επέλεξα τελικά στην ανάρτηση για το  ποίημα του Μανόλη Αναγνωστάκη" Θεσσαλονίκη,Μέρες του 1969 μ.Χ. ",  να μην παραθέσω παράλληλο κείμενο και μου έμεινε αμανάτι ό,τι είχα γράψει για το ποίημα "Αποκριά" του Μίλτου Σαχτούρη. 

Το φιλολογικό μου δαιμόνιο (χοχο!) όμως, δεν μου επιτρέπει να  το παραβλέψω, πόσο μάλλον που άνοιξε και το Τριώδιο, οπότε προτροπές του τύπου «η ζωή είναι μεγάλη, μην την κάνεις καρναβάλι» αποκτούν μια αύρα επικαιρότητας

   Ο Σαχτούρης είναι σύγχρονος ποιητής του Αναγνωστάκη, ανήκουν και οι δυο στην 1ημεταπολεμική γενιά. Σε αντίθεση όμως με τον Αναγνωστάκη, ο οποίος είναι εκπρόσωπος της κοινωνικής/αντιστασιακής τάσης, ο Σαχτούρης ανήκει στην νεοΰπερρεαλιστική σχόλη. Αυτό  σημαίνει ότι το ίδιο ποιητικό υλικό, το προερχόμενο από τα γεγονότα της εποχής το διαχειρίζεται διαφορετικά και το χρησιμοποιεί υποστρωματικά, αμφότερα με τον τρόπο που είδαμε στο ποίημα της Ελένης Βακαλό  "Πώς έγινε έναςκακός άνθρωπος".

Ακούμε ένα εύθυμο, καρναβαλικό  τραγουδάκι του Κέηβ, για να φτιάξουμε ατμόσφαιρα , και ξεκινάμε... 

Τι; Δεν ήταν εύθυμο; Ατμόσφαιρα έφτιαξε πάντως, οπότε ας ακούσουμε το ποίημα του Σαχτούρη.

 

    Ο τίτλος  είναι ουδέτερος και σε πρώτη φάση παραπλανητικός καθώς αποκτά νόημα μόνο μετά την ανάγνωση του ποιήματος. Η αποκριά είναι μια γιορτή διονυσιακή, στην οποία το κέφι και η χαρά έχουν την πρωτοκαθεδρία. Παράλληλα, βασικό χαρακτηριστικό της έχει το μασκάρεμα. Οι άνθρωποι βρίσκουν την ευκαιρία να υποδυθούν  διαφορετικούς ρόλους και να εξερευνήσουν διασκεδάζοντας διαφορετικές πτυχές του εαυτού τους, περισσότερο άλογες, ή  να βγάλουν την γλώσσα στην καθημερινότητα και στις κοινωνικές συμβάσεις. (Το να είσαι μασκαράς όμως στην πραγματική ζωή, ως γνωστόν, δεν είναι και ό,τι καλύτερο. Το ίδιο και να είσαι καρνάβαλος… Αλλά εδώ δεν μας ενδιαφέρουν αμφότερα) Το γεγονός ότι, αν και είναι ακραιφνώς παγανιστικής προέλευσης γιορτή, έχει επιβιώσει στα χριστιανικά χρόνια και έχει «εξαναγκάσει» την θρησκεία να την ενσωματώσει φανερώνει την σημασία που της αποδιδόταν από τους  ανθρώπους. Η αντίληψη αυτή ενισχύεται επιπλέον με την παρατήρηση πως ανάλογου τύπου γιορτές μαρτυρούνται σε ποικίλους πολιτισμούς και εποχές.   

   Αυτή όμως που περιγράφεται  είναι μια διαφορετική αποκριά, έτσι το ποίημα κινείται σε  δυο νοηματικά επίπεδα, σε δυο παράλληλους κόσμους, όπως  συμβαίνει - με διαφορετικό όμως τρόπο- και στο ποίημα του Αναγνωστάκη. Τον κόσμο της Αποκριάς και τον κόσμο της Αποκριάς σε εκείνη την δυσ-τοπία που περιγράφεται στους στίχους του ποιήματος. Μόνο που ο κόσμος της δυστοπίας είναι ο πραγματικός κόσμος κι αυτό δηλώνεται ρητά από τον πρώτο στίχο του ποιήματος, με την δήλωση/παραδοχή ότι η Αποκριά, η ξέφρενη και γιορτή που επανασυνδέει τον άνθρωπο με την άλογη φύση του και τον απελευθερώνει για λίγο από τις κοινωνικές συμβάσεις, έγινε σε έναν άλλο κόσμο. Γιατί ο θρυμματισμένος επί μακρόν από την κατοχικές,  εμφυλιακές και μετεμφυλιακές  καταστάσεις που έζησε η χώρα δεν προσφέρεται για τέτοιου είδους δραστηριότητες. Για αυτό και η «πραγματική» Αποκριά – εκείνη της χαράς και της ευθυμίας, του ενθουσιασμού και του διονυσιασμού- μεταφέρεται νοερά σε έναν άλλο, εξωλογικό κόσμο  στην οποία μπορούν να αρθούν οι περιορισμοί που κατ’ ανάγκη επιβάλλονται από την σκληρή πραγματικότητα. Στον παρόντα κόσμο έχει ξεμείνει μόνο μια εφιαλτική εκδοχή της .

 Στους υπόλοιπους στίχους απαριθμούνται αντικείμενα/πράξει/καταστάσεις που παραπέμπουν στην «πραγματική» αποκριά, αλλά πια έχουν πάρει διαφορετικό νόημα, χρησιμοποιούνται ως σύμβολά/εκφάνσεις της κατάστασης που επικρατεί στον κόσμο.  Γιατί «του χαρτοπόλεμου η βία» εδώ δεν είναι στιχουργικό εύρημα όπως στο τραγούδι του Θανάση Παπακωνσταντίνου, είναι πραγματικότητα και δεν υπάρχουν χαραυγές να ξεχαστείς...

•       Τα γαϊδουράκια περιπλανιούνται, μόνα όμως και έρημα,  σε δρόμους που δεν αναπνέει κανεί , μια υποβλητική εικόνα που υποδηλώνει τον θάνατο και την καταστροφή.

•       Τα παιδάκια δεν γυρνούνε στα σπίτια μασκαρεμένα ούτε πετάνε τους χαρταετούς.  Είναι νεκρά· κυριολεκτικά, από την ασιτία ή ως παράπλευρες απώλειες, ή μεταφορικά, στερούμενα την παιδική τους ηλικία και ερχόμενα αντιμέτωπα με μια πρόωρη και οδυνηρή ενηλικίωση.  Σε αυτήν την εφιαλτικότερη όλων εικόνα όμως επιλέγει ο ποιητής να κρύψει την απεγνωσμένη αισιοδοξία του. Καθώς ανέρχονται στους ουρανούς (ο ουρανός είναι ένα από συχνότερα μοτίβα στην ποίηση του Σαχτούρη, δείτε εδώ  στον συμφραστικό  του πίνακα), επιστρέφουν για λίγο πίσω  να πάρουν τους  χαρταετούς τους ( δεν παραβλέπουμε εδώ την αντιμετάθεση ρόλων, τα παιδιά είναι στον ουρανό και χαρταετοί στο έδαφος), δείγμα της ελπίδας ότι θα διατηρηθεί η παιδικότητα και η αθωότητα τους ακόμα και σ’ αυτές τις αντίξοες συνθήκες. Και παράλληλα, μια προσπάθεια του ποιητικού υποκειμένου να τα προφυλάξει από την φρίκη του θανάτου.

•    Ο χαρτοπόλεμος έχει αντικατασταθεί από το χιόνι, το οποίο όμως έχει παγώσει και κόβει σαν γυαλί της ψυχές και τα σώματα των ανθρώπων. Την ίδια ώρα μια γυναίκα - όχι δεν χορεύει σάμπα-  ετοιμάζεται να ξεψυχήσει από την πείνα και τις κακουχίες, στρέφει  τα μάτια, άδεια από ελπίδα, ψηλά  εν είδει ικεσίας. Και από δίπλα της  δεν περνάει καμιά αποκριάτικη πομπή καρναβαλιστών, παρά στρατιώτες, σύμβολα του θανάτου και της καταστροφής, που περπατούν με στρατιωτικό βήμα σε φάλαγγα, τουτέστιν στερημένοι της ατομικής τους υπόστασης και μεταμορφωμένοι σε μηχανές θανάτου, τον οποίο «κρύβουν» τα παγωμένα δόντια τους, αναφορά λιγότερο στο χειμωνιάτικο τοπίο και  περισσότερο στο πάγωμα των ψυχών τους· πάγωμα προερχόμενο και από τον θανάτου που αντικρίζουν αλλά και υπαίτιο του θανάτου που σκορπούν.(Κι ακόμα δεν είχανε σωπάσει τα πολυβόλα)                                                

•          Το μέγεθος του θανάτου και της καταστροφής αλλά και της απ-ανθρωποίησης των ανθρώπων γλαφυρά παρουσιάζει η επόμενη εικόνα. Οι άνθρωποι προβάλουν το μίσος και την εχθρότητα που νιώθουν μεταξύ τους ακόμα και στο αποκριάτικο φεγγάρι και του επιφυλάσσουν την ίδια μοίρα που επιφυλάσσουν προς αλλήλους. Παραβλέποντας ότι είναι κάτι κοινό για όλους το οποίο τους ενώνει, δεν του επιτρέπουν ούτε καν να κρατήσει το ρόλο του ουδέτερου, αντικειμενικού παρατηρητή. ‘Έτσι προτιμούν, πιστοί στο δόγμα «όποιος δεν είναι μαζί μου είναι εναντίον μου», να το εξολοθρεύσουν και να το εξαφανίσουν

   Έτσι, τελειώνει το ποίημα σε σχήμα κύκλου, με την επανάληψη του πρώτου στίχου, πλέον εν είδει διαπίστωσης και όχι θέσης. Όντως σε άλλο κόσμο έγινε η αποκριά…

Υ.Γ. : Συγγνώμη σε όσους τους κούρασα. «Δεν θέλουμε θλιμμένους στην γιορτή μας», θα μπορούσαν να μου πουν.

Σας αφήνω με ένα τσιφτετέλι σε ένδειξη συγγνώμης και καλής θέλησης. Καλά να περάσετε...