Η δε γυνή (στερεο)τύποις να φοβήται τον άνδρα…

Στη μέση περίπου της ραψωδίας α της Οδύσσειας (στ. 384-400), ο Τηλέμαχος αποφασίζει να πατήσει το πόδι που δεν είχε πατήσει επί είκοσι χρόνια αφήνοντας τους μνηστήρες να αλωνίζουν στο παλάτι της Ιθάκης. Και, για τις πρώτες τις γρήγορες (που λέει κι η Ντένη Μαρκορά), διαλέγει την αγαπημένη του μανούλα. Συνηθισμένο, θα πείτε, να ξεσπάμε στους πιο κοντινούς μας ανθρώπους μια και αυτοί είναι οι αμεσότεροι  αποδέκτες και ενίοτε οι κυματοθραύστες μας…

 Ο Τηλέμαχος, λοιπόν, όταν βλέπει τη μητέρα του να παρεμβαίνει στο τραγούδι του Φήμιου παρακαλώντας τον να αποκλείσει από το ρεπερτόριό του τα σχετικά με τον νόστο των Αχαιών άσματα (στο σπίτι του κρεμασμένου δε μιλάνε για σκοινί), της κάνει παρατήρηση τονίζοντας ότι πρέπει η ίδια να δείξει δύναμη ψυχής στην ατυχία τους αντί να λογοκρίνει την έμπνευση του αοιδού. Και συνεχίζει ακόμα πιο έντονα, ξαποστέλνοντάς την στην κάμαρά της ώστε να ασχοληθεί με τις γυναικείες δουλειές –όπως είναι ο αργαλειός  - και να αφήσει τον ίδιο, ως κύριο του σπιτιού, να έχει τον λόγο στα τεκταινόμενα του οίκου του˙ κοινώς, σταματάει να πρωταγωνιστεί στη μεταφορά του διηγήματος του Παπαδιαμάντη «Πατέρα στο σπίτι» και αναλαμβάνει τις ευθύνες του σαν άντρας.

Η Πηνελόπη με τον Λαέρτη και τον Τηλέμαχο μικρό, 
πριν γίνει άντρας πολλά βαρύς που καθαρίζει μόνος του... 
(Μινιατούρα από χειρόγραφο του 16ου αι.
Εθν. Βιβλιοθήκη Γαλλίας)

   Η Πηνελόπη, πιο πολύ συγκινημένη από την ενηλικίωση του γιου της παρά ενοχλημένη από τον τρόπο του, αποχωρεί στα ενδότερα και θρηνεί μόνη της την απουσία του Οδυσσέα˙ κοινώς, κλαίει τη μοίρα της κι αφήνει άλλους να αποφασίζουν για κείνην σα γυναίκα. (Για τη μελοποίηση της κατάστασής της, τα εύσημα στο συγκρότημα "Νάμα"
 )

    Ήδη, δηλαδή, από τα μυκηναϊκά χρόνια, στα οποία τοποθετείται η υπόθεση της Οδύσσειας, βλέπουμε  το στερεότυπο του καταμερισμού των εργασιών μεταξύ ανδρών και γυναικών που προεκτείνεται στην άνιση κοινωνική ισχύ που διαθέτουν τα δύο φύλα. Η Πηνελόπη, εν ολίγοις –παρότι βασίλισσα και άρα, η επιφανέστερη γυναίκα της Ιθάκης- δεν παύει, όμως, να είναι γυναίκα και επομένως, αναγκασμένη να υπακούσει στις διαταγές του άντρα – ακόμα κι όταν ο άντρας αυτός είναι ο γιος της, πράγμα που σημαίνει ότι στην ιεραρχική πυραμίδας της οικογένειας βρίσκεται κάτω από την ίδια. Ωστόσο, και μόνο λόγω φύλου (παραμερίζοντας και τη συγγενική σχέση και την ηλικιακή διαφορά), ο Τηλέμαχος επιβάλλεται στη μητέρα του, η οποία, μάλιστα, δε φέρει και πολύ βαρέως την έντονη συμπεριφορά του παιδιού της: έχει τόσο αποδεχτεί τον ρόλο της ως γυναίκας (που καθορίζεται από την υπερίσχυση του ανδρός) ώστε όχι μόνο δεν ενοχλείται αλλά καμαρώνει από πάνω. Είναι, έτσι κι αλλιώς, σύμφυτη με την ιδιότητά μας, ως αριστοτελικά πολιτικά ζώα, η τάση συμμόρφωσης, υιοθέτησης κι αναπαραγωγής των προτύπων της κοινωνίας στην οποία είμαστε μέλη.

   Δεν είναι, πάντως, οι κοινωνικά (και όχι βιολογικά) διαχωρισμένοι ρόλοι αντρών και γυναικών «προνόμιο» της μυκηναϊκής εποχής ούτε της λογοτεχνικής ομηρικής κοινωνίας. Και σήμερα θα μειδιούσαμε στη σκέψη ενός άντρα που ασχολείται με τον αργαλειό - αν και εξαιτίας της μυϊκής δύναμης που απαιτείται, θα ήταν πιο εύλογο να ανήκει στις αντρικές κι όχι στις γυναικείες δουλειές… Ουπς! Να που το ‘κανα κι εγώ το λάθος κι ανεφέρθην όχι σε εργασίες που αναλαμβάνουν άνδρες ή γυναίκες αλλά σε ανδρικές και γυναικείες εργασίες˙ μοιάζει να υπονοείται, εδώ, ότι υπάρχει κάτι συγκεκριμένο σε κάποιες ασχολίες, κάποιο αόρατο μαγικό συστατικό που τις διακρίνει σε αμιγώς αρσενικές (κατά κύριο λόγο εκτός σπιτιού) και θηλυκές (κατά κύριο λόγο εντός σπιτιού). Και μάλλον υπάρχει: είναι οι στερεοτυπικές, ακλόνητες (ή έστω δυσ-κλόνητες) και ριζωμένες θαρρείς στο συλλογικό υποσυνείδητο αντιλήψεις των δομών της πατριαρχικής κοινωνίας που θέλουν τον άνδρα εξουσιαστή και τη γυναίκα εξουσιαζόμενη. 

Ενδεικτικό παράδειγμα ο χώρος της μαγειρικής: μέσα στο σπίτι είναι δουλειά της γυναίκας αλλά μόλις αποκτήσει την αίγλη του «κανονικού» επαγγέλματος  κι όχι του οικογενειακού καθήκοντος, αμέσως γίνεται θέατρο μάχης (ή..χμ.. να πω καλύτερα άντρο;) για την ανάδειξη του ικανότερου (άντρα) σεφ. Σαν τον ήρωα της ταινίας "Είναι ο Θεός Μάγειρας"   που «τρώγεται» να ανακαλύψει το μυστικό της τέλειας ομελέτας. Όμοια, οι γονείς του Φάνη αγχώνονται όταν ανακαλύπτουν τη μαγειρική δεινότητα του γιου τους γιατί φοβούνται μήπως υποκρύπτει κάποια ομοφυλοφιλική τάση καθότι, είπαμε, η κουζίνα είναι γυναικεία υπόθεση. Κι όμως, η αγάπη του παιδιού για την τέχνη του φαγητού προέκυψε από τις ώρες που περνούσε ο παππούς του για να του μάθει όλα τα μυστικά των μυρωδικών τα οποία παρουσιάζονται σαν μικρές προσομοιώσεις του σύμπαντος

.   Στην «Πολίτικη Κουζίνα», άρα, η ενασχόληση με τη μαγειρική είναι, εξωτερικά, η αφορμή για το ξετύλιγμα της αφήγησης και, εσωτερικά, η αφορμή για την ενασχόληση του Φάνη με την αστρονομία. (εντάξει, είναι πολύ περισσότερο απ’ αυτό αλλά για τις ανάγκες της ανάρτησης, είμαι κάπως σχηματική.) Αντίθετα, το δωμάτιο της κουζίνας δεν επεκτείνει αλλά οριοθετεί τη δημιουργικότητα, τις δεξιότητες αλλά κι ολόκληρη τη ζωή μιας γυναίκας: έτσι συμβαίνει στην ηρωίδα του τραγουδιού    που μέσα από τη μαγειρική προσπαθεί να νικήσει την απέραντη μοναξιά της. Δε θα τα καταφέρει, όμως, κι ο ίδιος εκείνος χώρος που φιλοξενούσε κάθε της ελπίδα για ανατροπή της μονότονης και μοναχικής ζωής της είναι ο υπαίτιος και του τέλους της εξαιτίας μιας (αθέλητης ή ηθελημένης- το θέμα σηκώνει κουβέντα) φωτιάς που ξεσπάει στο «μαγερειό της».

Άλλες γυναίκες, βέβαια, δεν διαλέγουν τη δραματική έξοδο από τη ζωή αλλά ξεφεύγουν για λίγο από τον «οικείο» εγκλωβισμό τους με το μέσο που διαθέτουμε όλοι μας σε αφθονία αλλά λίγο το εξασκούμε -ίσως, μάλιστα, το καταστρατηγούμε κιόλας. Η πρωταγωνίστρια στο  ζει με τη φαντασία της την ώρα που σιδερώνει μια άλλη πραγματικότητα μακριά από τις υποχρεώσεις της ρουτίνας της. Μολαταύτα, η απόδραση είναι προσωρινή και τελικά επιστρέφει  στην καθημερινότητα «ανάβοντας τα φώτα»: το σκοτάδι συχνά υποβοηθά τις ονειροπολήσεις και είναι καίριος παράγοντας στη δημιουργία ονειρικής ατμόσφαιρας ενώ το «σκληρό» φως αποκαλύπτει την αλήθεια και άρα, γειώνει, διακόπτει και περιστέλλει το όραμα της ηρωίδας.  Η αφηγήτρια στο τραγούδι που ακολουθεί      νοιώθει φυλακισμένη στα "ομώνυμα" Στερεότυπα και μένει σε μια σχέση που δεν την ικανοποιεί επειδή δεν μπορεί να τα υπερβεί. (Ευχαριστώ, Κακέ Λύκε, για την υπενθύμιση.)

Επειδή, ωστόσο, πολύ το βαρύναμε το κλίμα, ας ακούσουμε την περιγραφή της θρυλικής πια Μαίρης Παναγιωταρά, της κατ΄εξοχήν σύγχρονης γυναίκας που παλεύει να συμβιβάσει τον ρόλο της νοικοκυράς-συζύγου-μητέρας με την ανάγκη (όχι απλώς βιοποριστική αλλά ψυχολογική) για την κατάκτηση μιας αξιοπρεπούς θέση στην αγορά εργασίας. Μια παρόμοια άποψη εκφράζει κι η Αμαλία (Αμαλλλία για την ακρίβεια) στο σίριαλ "Παρά Πέντε" όταν, για τις ανάγκες μιας δύσκολης ερώτησης στα προκριματικά των καλλιστείων, παίρνει θέση για τη... θέση της σύγχρονννης Ελλλληννννίδας.   Η αγωνία του θηλυκού σήμερα, δηλαδή, είναι να ανταποκριθεί σε δύο όχι αντίθετους αλλά παραδοσιακά διακριτούς ρόλους: του προσώπου που φροντίζει την οικογένεια και το σπίτι και του προσώπου που έχει αναλάβει την οικονομική στήριξη δια της κοπιώδους εργασίας.

Σκόπιμο το τελευταίο επίθετο καθώς περικλείει ένα άλλο στερεότυπο που αφορά την εργασία των αντρών: επειδή είναι (συνήθως) σωματική και άρα, ιδιαίτερα κουραστική, βοηθά στην επιβεβαίωση –ακόμα και στη μεγέθυνση- του ανδρισμού τους.  Στο τραγούδι αυτό δίνεται το περίγραμμα του «σωστού» άντρα: δουλεύει πολύ κι είναι ντόμπρος στη συμπεριφορά του. Βέβαια, κάποιες γυναίκες  υποθέτουν ότι μέσα στην ανδρική φύση είναι η πολυγαμία, η απιστία κι η βία. Η σκηνή κι η διαπίστωση είναι βέβαια κωμική αλλά όχι άσχετη με αυτό που έχει επικρατήσει ως στερεότυπο του «γνήσιου» αρσενικού. Επίσης, στο    η γυναίκα εμφανίζεται να παραδέχεται ότι μερικές φορές ξεφεύγει από τον «έλεγχο» και για να τον ανακτήσει, χρειάζεται τη (βίαιη) επέμβαση του άντρα. 

Το βασικό γνώρισμα, εξάλλου, που διακρίνει παραδοσιακά άντρες και γυναίκες είναι αυτό που τεχνικά ονομάζεται το "δυνατό σημείο» κάθε φύλου και το οποίο υπαινίχθηκα πιο πάνω όταν ανέφερα πως ο αργαλειός λόγω της δυσκολίας στον χειρισμό του θα άρμοζε περισσότερο στον Τηλέμαχο παρά στην Πηνελόπη ή ότι η κοπιαστική εργασία είναι και δείκτης ανδρισμού/αρρενωπότητας. Εντελώς αξιωματικά, λοιπόν, (όπως διαχέεται στην κοινωνία που ζούμε), ο άντρας διακρίνεται για τη μυϊκή του δύναμη κι η γυναίκα για το θηλυκό μυαλό της. Ακόμα, δηλαδή,  μια περίπτωση όπου η γυναίκα εμφανίζεται κοινωνικά υποδεέστερη του άντρα αφού δεν μπορεί να αναδειχτεί με άλλον τρόπο παρά μόνο με πλάγια ή/και  δόλια μέσα χρησιμοποιώντας ταξίμια, τερτίπια, πονηριές και τεχνάσματα. (Να θυμίσουμε εδώ την την αριστοφανική κωμωδία Λυσιστράτη,  που στηρίζει το αντιπολεμικό της μήνυμα στον ερωτικό εκβιασμό των αντρών από τις γυναίκες).

Βέβαια, εκ του αντιθέτου, με αυτό το στερεότυπο θίγεται κάπως η «αρσενική κυριαρχία» μια που ο άντρας –όταν πέφτει θύμα της γυναικείας συνομωσίας και δεν το καταλαβαίνει, όπως ο πατέρας στο  κινηματογραφικό  απόσπασμα-

  δημιουργεί τη θυμηδία. Σε τέτοιες περιστάσεις δε, από την πλήρη ανατροπή της εικόνας του αυστηρού-ηγέτη άντρα (από τον έρωτα για μια γυναίκα)   προκαλείται σε πολλές αφηγήσεις η ευτραπελία. Ο Αντωνάκης, στην παραπάνω ταινία, είναι τυπικό δείγμα του άντρα-αφέντη που ακυρώνεται όταν η (νόμιμη πια) γυναίκα του "πατάει πόδι".  Ίδια, ωστόσο, τύχη μοιάζουν να μοιράζονται κι οι φίλοι του (έστω κι αν προσπαθούν επιμελώς να το κρύψουν) αφού, για παράδειγμα, ο επιφανής στρατηγός εισπράττει από τη σύζυγό του την απερίφραστη και υποτιμητική διαταγή "ρούφα τ' αυγό σου". (!)

Και αντίστροφα, κάποτε μια γυναίκα αναγκάζεται να ενδυθεί τη «θηλυκότητα»για να προκαλέσει το ερωτικό ενδιαφέρον ενός άντρα επειδή, όσο βρισκόταν στον χώρο εργασίας, είχε αποτινάξει την όποια «γυναικεία» συμπεριφορά ώστε να αποκτήσει τον απαιτούμενο σεβασμό από τους άρρενες συναδέλφους της. (Πάντως, για την ιστορία, η «Δεσποινίς Διευθυντής» δε χρειαζόταν να κάνει κάτι ιδιαίτερο για να την προσέξει ο Σαμιωτάκης. Ήταν, άρα, λόγοι καθαρά στερεοτυπικοί που την ανάγκασαν να τροποποιήσει τη συμπεριφορά της˙ ο Σαμιωτάκης, έτσι κι αλλιώς, την είχε ερωτευτεί ήδη από μόνος του.)

Στην τελευταία παρένθεση βρίσκεται ο παράγοντας που κάνει τους άντρες λιγότερο δυνατούς  και τις γυναίκες πιο διεκδικητικές και ακόμα πιο διεκδικητικές....

  Ο έρωτας…  που είναι ισχυρότερος των στερεοτύπων γιατί, κατά το στερεότυπο, έλκει τα ετερώνυμα...