Ιδού ο άνθρωπος- Το Α΄Στάσιμο της "Αντιγόνης"

   Π." Κ. και Ε." (τουτέστιν Προ "Κωνσταντίνου και Ελένης") η δεύτερη πιο γνωστή φράση της "Αντιγόνης"  (μετά το "Έρως ανίκατε μάχαν") ήταν η αρχική φράση από το Α΄Στάσιμο: "Πολλά τα δεινά κουδεν ανθρώπου δεινότερο πέλει" (Σόρρυ που δεν το γράφω πολυτονικά, πού να αλλάζω το πληκτρολόγιο τώρα!!!).
    Το συγκεκριμένο χορικό έχει ονομαστεί  κατά καιρούς "Ύμνος στον άνθρωπο" η "Θριαμβικό τραγούδι πολιτισμού" και βρίσκω εξαιρετικά ειρωνικό ότι εντάσσεται σε ένα σημείο που ο Χορός απλά εκφράζει την αμηχανία του, έχοντας μάθει την ταφή του Πολυνείκη.  Έκπληκτος πάντως από την τόλμη αλλά και τη ικανότητα του άγνωστού του ανθρώπου να παραβιάσει το διάταγμα του Κρέοντα τραγουδάει ένα τραγούδι γεμάτος δέος για τις ικανότητες του ανθρώπου.
    Στην πρώτη στροφή περιγράφεται η νίκη του ανθρώπου επί της φύσης και η δημιουργία μέσω αυτής καταλληλότερων συνθηκών για τη ζωή του. Στη α΄αντιστροφή περιγράφεται η η επιβολή του ανθρώπου πάνω στα έμψυχα και η χρησιμοποίηση τους για την καλυτέρευση της ζωής του. Στην β΄στροφή, περιγράφεται η δημιουργία της γλώσσας, η καλλιέργεια της σκέψης και η δημιουργία πόλεων και θεσμών, ενώ η παρατήρηση ότι προφανώς δεν κατάφερε να νικήσει το θάνατο αμβλύνεται με την αναγνώριση του γεγονότος ότι με τα φάρμακα και τις θεραπείες που έχει δημιουργήσει ο άνθρωπος τον έχει περιορίσει.
  Στη β΄αντιστροφή, αντίθετα, αναφέρονται οι δυσμενείς συνέπειες της δράσης του ανθρώπου. Παρατηρείται ότι τη δύναμή του ο άνθρωπος συχνά την χρησιμοποιεί και προς το κακό. Και συχνά ο άνθρωπος παραβιάζει τους νόμους τους οποίους ο ίδιος έχει θέσει, Αυτούς, λέει ο Χορός, δεν θέλει να τους ξέρει. Κι έτσι δημιουργούνται δυο εκδοχές για τη σχέση του χορικού με το θέμα του δράματος. Υπάρχουν μερικοί που το θεωρούν "εμβόλιμο", δηλαδή μη σχετιζόμενο με την υπόθεση του δράματος. Ο Χορός δηλαδή απλά αναφέρει το  προφανές: Δεν είμαστε όλοι άγγελοι. Άλλοι πάλι, θεωρούν το στάσιμο μη εμβόλιμο. Θεωρούν δηλαδή ότι στη β 'αντιστροφή ο Χορός αναφέρεται ξεκάθαρα στο γεγονός της ταφής του Πολυνείκη. Κι αρχίζουν οι απόψεις αν διίστανται εκ νέου:
α) Ο Χορός αναφέρεται στον Πολυνείκη και τις πράξεις του ενάντια στην πόλη του. Ο Χορός μάλλον υποστηρίζει τον Κρέοντα ή τουλάχιστον δεν διαφωνεί και πολύ.
β) Ο Χορός αναφέρεται στον δράστη της ταφής ( που δεν ξέρει ότι είναι η Αντιγόνη) γιατί παραβίασε το διάταγμα. Ο Χορός, που δεν φαντάζεται ότι δράστης είναι η Αντιγόνη, συμφωνεί με τον Κρέοντα.
γ) Ο Χορός αναφέρεται στον Κρέοντα, που είναι απών από την σκηνή, επειδή με τις πράξεις του παραβιάζει θεμελιώδεις κανόνες, όπως αυτόν του σεβασμού στους νεκρούς.  Ο Χορός  στρέφεται ενάντια στον Κρέοντα.
δ) Ο Χορός δεν αναφέρεται σε κανέναν. Με αφορμή το συγκεκριμένο περιστατικό κάνει μια γενική παρατήρηση για την συμπεριφορά των ανθρώπων.  Ο Χορός είναι ουδέτερος,
    Ως προς το περιεχόμενο το στάσιμου, να πούμε ότι εντάσσεται στον γενικότερο προβληματισμό των αρχαίων σχετικά με την προέλευση την και την πορεία του ανθρώπινου πολιτισμού.
Η πρώτη τέτοια λογοτεχνική αναφορά προέρχεται από τα "Έργα και ημέρες", το διδακτικό έπος του Ησιόδου. Η πορεία του ανθρώπου εκεί περιγράφεται παρακμιακή, σε έναν διαρκή και σταδιακό εκφυλισμό από την αρχική "χρυσή εποχή" της ευδαιμονίας στην  "σημερινή"  "σιδηρά εποχή" του καμάτου, της αρρώστιας και του θανάτου (μετά από  μια μικρή ανάκαμψη την "εποχή των ηρώων"). Η απαισιόδοξη αυτή αντίληψή είναι κοινή και σε άλλους λαούς όπως με τον "Κήπο της Εδέμ" της εβραϊκής μυθολογίας και έχει αποτελέσει τη βάση, πιστεύω,  για τις σωτηριολογικές θρησκείες, για τη θεολογία, για φιλοσοφικές θεωρίες όπως αυτή του Ρουσό περί επιστροφής στη φύση και για  κοινωνικά κινήματα όπως εκείνο των χίπις.

 Η εκδοχή του Σοφοκλή αντίθετα ορίζει την πορεία πολιτισμού ως μια διαδικασία συνεχούς εξέλιξης προς το καλύτερο και με  την άποψη αυτή, που πιστεύει στην πρόοδο και την εξέλιξη και όχι στον εκφυλισμό και στην πτώση του ανθρώπινου γένους, συντάσσεται ο Ευριπίδης (Ικέτιδες, στ. 195 κ.εξ.) και ο Αισχύλος (Προμηθεύς Δεσμώτης, στ.442-506) με τη βασική διαφορά ότι ο άνθρωπος βοηθιέται στις βαθμίδες ανέλιξής του από κάποια άλλη δύναμη. Ο Ευριπίδης την αποδίδει σε κάποια θεία παρέμβαση, ο Αισχύλος στην επενέργεια κάποιου υπεράνθρωπου δασκάλου, του Προμηθέα, ενώ ο Σοφοκλής την αποδίδει στην πρωτοβουλία και στην αυτενέργεια του ανθρώπου, που παρουσιάζεται αυτοδύναμος.

       Υπάρχει όμως και μια άλλη διαφορά. Ο Σοφοκλής παρουσιάζει τον άνθρωπο και ως «πολιτικόν ζῷον», τον βάζει να ζει μέσα σε μια οργανωμένη κοινωνία και η παρουσία του μέσα σ’ αυτήν είναι θέμα ηθικής επιλογής: γίνεται «ἄπολις», αν δεν σέβεται το καλό. Αυτό το τελευταίο θυμίζει έντονα τη θεωρία του Πρωταγόρα όπως παρουσιάζεται από τον Πλάτωνα στο διάλογο "Πρωταγόρας", όπου, τελικά, για να διατηρηθεί η κοινωνική συμβίωση ο Δίας έστειλε τον Ερμή, ο οποίος μοίρασε σε όλους τους ανθρώπους την Αιδώ και Δίκην. Συμφωνεί, επομένως με ό,τι υποστηρίζει ο Πρωταγόρας αλλά και ο Περικλής και ο Σωκράτης, που πίστευαν για τους νόμους πως συγκρατούν γερά μια πόλη και πως, αν αυτοί καταπατούνται, καταστρέφονται και το άτομο και η πόλη. Με αυτή την πορεία σκέψης, πιστεύω,  συμβαδίζουν οι επιστήμες, οι περισσότερες φιλοσοφικές θεωρίες και διάφορες θρησκείες όπως ο βουδισμός σκοπός των οποίων, με τα λίγα που ξέρω, είναι η αυτοπραγμάτωση του ανθρώπου, η  τελειοποίησή του μέσω διαρκούς προσπάθειας αλλά και μέσω ιδίων μέσων.

 

Δείτε τώρα, την ευελιξία με την οποία μπορεί να διαχειριστεί ένας σκηνοθέτης σήμερα τον Χορό. Αρχικά από την παράσταση του1995 στο θέατρο Δωδώνης

και ακολούθως από την παράσταση του 2002 στο θέατρο Δελφών


(Πάντως και για να κάνω το συνήγορο του διαβόλου, κανείς δεν συμπεριλαμβάνει το παρακάτω που λέει το τραγουδάκι των Πολ. Την αγάπη...
)