Μικροί μικροί καλόγεροι και απομακρυσμένοι: Μεγάλος και Μικρός Καλόγερος

  Καλόγεροι υπάρχουν πολλοί. Και μοναχοί και.. μοναχοί θαλάσσιοι βράχοι. Οι πιο ενδιαφέροντες, εκτός από εκείνους του Θανάση Παπακωνσταντίνου*, είναι ανάμεσα Άνδρο και Ψαρά. 

  Τι εστί, εισί μάλλον, "Καλόγεροι; Δυο βραχονησίδες στο κέντρο του Αιγαίου. Απέχουν 26 μίλια από την  Άνδρο και 24 από τα Αντίψαρα, για αυτό τον λόγο το έχουν δίπορτο, είναι γνωστοί και ως Καλόγεροι Άνδρου και ως Καλόγεροι Χίου. Επειδή πάντως είναι κατά τι κοντύτερα στη Χίο ανήκουν διοικητικά στον Δήμο Χίου. 

   Ο Μεγάλος Καλόγερος έχει μέγεθος περίπου 36 στρέμματα και μήκος ακτών 302 μέτρα. Είναι 36 μέτρα ψηλός, εξαιρετικά κακοτράχαλος και από μακριά, πλησιάζοντας από ΒΑ, μοιάζει με πέτρινο ιστιοφόρο. Βρίσκεται στο κέντρο μιας σειράς υφάλων που κάνουν την πρόσβαση επικίνδυνη ακόμα και από το πιο βολικό προς πρόσβαση σημείο, που βρίσκεται στα νότια. Ο Μικρός Καλόγερος είναι 1400 μέτρα βορειοανατολικά του Μεγάλου, έχει έκταση 1,8 στρέμματα, μήκος ακτών 237 μέτρα και και ύψος μόλις ένα μέτρο. Κανένα από τα δυο νησιά δεν έχει βλάστηση. Πια...

 Γιατί "πια"; Γιατί μικροί μικροί και απομακρυσμένοι, αλλά με τεράστια ιστορία, ο Μεγάλος τουλάχιστον. Αναφέρεται ήδη από την αρχαιότητα, από τον Στράβωνα και τον Πλίνιο τον Πρεσβύτερο,  ο οποίος μάλιστα τον αναφέρει ως σκόπελο με το όνομα Αίξ και μάλιστα διατείνεται ότι από αυτόν πήρε το όνομά του το Αιγαίο, καθώς είναι στο κέντρο του. 

    Τα καλύτερα όμως για τον Μεγάλο Καλόγερο ήρθαν κατά την διάρκεια της υστεροβυζαντινής και της οθωμανικής εποχής. Στο νησί είχε ιδρυθεί ένα μοναστήρι το οποίο για τουλάχιστον τρακόσια χρόνια άκμασε. Η πρώτη σύγχρονη αναφορά είναι από έναν Ιταλό ιερέα, τον  Μπρουεντεμόντι, το 1420, ωστόσο ένας Γάλλος περιηγητής, ο Θιβέ, ισχυρίζεται ότι ο Ζωναρας, ένας βυζαντινός διανοούμενος που έζησε τον 12ο αιώνα, έζησε πέντε χρόνια στο μοναστήρι που υπήρχε εκεί, οι μοναχοί του οποίου προμηθεύονταν τα απαραίτητα από περαστικά καράβια Μετέωρα στάιλ, κατεβάζοντας δηλαδή ένα καλάθι, επειδή οι πλαγιές του νησιού ήταν απότομες. Μια σειρά εικονογραφήσεων, πάντως, με πρώτη χρονικά εκείνη από τον Ντέλα Σανέτι το 1487, παρουσιάζουν στον Μεγάλο Καλόγερο να έχει ένα μοναστήρι στην κορφή και έναν τεράστιο γερανό, στην άκρη του οποίου ήταν  δεμένη μια βάρκα, μέσω της οποίας διακινούταν άνθρωποι και αγαθά, μιας και ήταν αδύνατο να πλησιάσουν κοντά τα καράβια και δύσκολο να ανέβουν οι άνθρωποι από τις απόκρημνές πλαγιές. (Οπότε η απορία μου είναι αφού είναι αλίμενη η νησίδα και οι πλαγιές της είναι απόκρημνες, τα υλικά για την κατασκευή του μοναστηριού και του γερανού και αυτοί που τα έφτιαξαν πώς έφθασαν εκεί;) 

  Εξαιτίας της θέσης του και του εξαιρετικά απόκρημνου του εδάφους του νησιού φαίνεται ότι το μοναστήρι ήταν τόπος συγκέντρωσης αγαθών και σημείο συσσώρευσης και φύλαξης πλούτου, προερχομένου είτε από εμπόριο είτε από πειρατεία. Η συνέχεια ήταν εκρηκτική. Στην κυριολεξία. Το 1687 ο Άγγλος περιηγητής Ράντολφ αναφέρει ότι άκουσε στην Σμύρνη ότι ο Καλόγερος ανατινάχτηκε. Όλοι οι άνθρωποι που κατοικούσαν εκεί πέθαναν, το μεγαλύτερο μέρος του νησιού κατέρρευσε και βράχια από την έκρηξη, εκσφενδονίστηκαν μέχρι την Τήνο και την Άνδρο. Πολλοί δε έμποροι Σμυρναίοι που είχαν επενδύσει εκεί έπαθαν οικονομική ζημιά. Ο Ράντολφ δεν αναφέρει τα αίτια της έκρηξης και ακόμα και σήμερα κανείς δεν γνωρίζει γιατί έγινε ό,τι έγινε. Τελευταία έχουν διατυπωθεί κάποιες εικασίες ότι το γεγονός ενδέχεται να σχετίζεται με την έκρηξη του υποθαλάσσιου ηφαιστείου Κολούμπος, που βρίσκεται ανατολικά της Σαντορίνης, του σεισμού 6.8 Ρίχτερ που ακολούθησε καθώς και του... τσουναμιού που προκλήθηκε από αυτά. Το βρίσκω γοητευτικό ενδεχόμενo, αλλά προσωπικά δεν το θεωρώ πιθανό λόγω της απόστασης των νησίδων από το ηφαίστειο και του γεγονότος ότι το μοναστήρι ήταν χτισμένο στην κορφή του Καλόγερου, ο οποίος δεν θα μπορούσε να πληγεί από τον τσουνάμι. Χώρια που αυτή η εκδοχή δεν εξηγεί τον εκσφενδονισμό βράχων που μαρτυρείται στην Τήνο και την Άνδρο. Το πιο πιθανό για μένα προσωπικά είναι να συνέβη... χόμο σάπιενς. Γνωρίζοντας κάποιοι τον πλούτο που είχε μαζευτεί στα νησιά θα διοργάνωσαν κάποια επιχείρηση αρπαγής του και στο τέλος η φάση θα έγινε Κούγκι. Αν βέβαια όλο αυτό δεν είναι θρύλος, γιατί και αυτή η εκδοχή έχει ακουστεί. Πάντως η εκδοχή της έκρηξης και της αλλαγής σχήματος του νησιού ενισχύεται από όλες τις  παλιές εικονογραφήσεις του,  που δείχνουν ένα οροπέδιο στην κορφή του νησιού, αρκετά μεγάλο ώστε να χτιστεί το μοναστήρι και να υπάρχουν και κάποιες καλλιέργειες. Σήμερα, αντίθετα, η κορφή του νησιού είναι πολύ μικρή και γόνιμο χώμα δεν υπάρχει ούτε για δείγμα. Σε κάθε περίπτωση πάντως, οι κυνηγοί θησαυρών έχουν στο ραντάρ τους τον Μεγάλο Καλόγερο αλλά, φευ, το βάθος της θάλασσας και τα επικίνδυνα ρεύματα σε συνδυασμό με τους ύφαλους που κυριαρχούν στην περιοχή τους έχουν κάνει να μείνουν με την όρεξη... 

   Εν πάση περιπτώσει, η περίοδος ακμής τελείωσε. Και νησιά έγιναν στόχος διαφόρων καραβιών. Κυριολεκτικά αυτή τη φορά, καθώς έγιναν πεδίο βολής. Το 1920  κατασκευάστηκε πέτρινος φάρος, η κατασκευή του οποίου θεωρήθηκε μια από τις δυσκολότερες αποστολές της οικείας υπηρεσίας. Ο  φάρος αυτό αναφέρεται ότι κατοικούνταν από έξι άτομα το 1940 εν αναμονή της ιταλικής επίθεσης. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής χτίστηκαν από τους Γερμανούς διάφορες αποθήκες  πυρομαχικών και δεξαμενές νερού, ερειπωμένες σήμερα, και σκαλίστηκαν σκαλιά στους βράχους, φθαρμένα σήμερα. Ο λαϊκός θρύλος λέει ότι φεύγοντας οι Γερμανοί ξέχασαν τους στρατιώτες που επάνδρωναν το φυλάκιο και αυτοί τρελάθηκαν. Σήμερα το μόνο που υπάρχει στα νησιά είναι ένας μεταλλικός φάρος στον Μεγάλο Καλόγερο, τοποθετημένος στα θεμέλια του πέτρινου, και τα ερείπια ενός κτίσματος. 

   Παρόλα αυτά μεγάλη είναι η σημασία των νησιών για γεωπολιτικούς λόγους. Ευρισκόμενα στο κέντρο του πελάγους, αυτός που τα κατέχει μπορεί να ελέγχει εύκολα την ναυσιπλοΐα. Κι επιπλέον η ύπαρξη τους μεγαλώνει τα ελληνικά χωρικά ύδατα κατά έξι ναυτικά μίλια γύρω από αυτά. 

Απεικόνιση του Μπενεντέττο Μπερτόνε, 1537

Απεικόνιση από τον Όλφερτ Ντάπερ, 1688

Ο Φράνσις Μποφόρ όταν δεν έφτιαχνε κλίμακες μέτρησης ανέμων, ζωγράφιζε Καλόγερους (1812)

Πίσω από τον Μεγάλο Καλόγερο, οι ακτές της Άνδρου 

*