Η λογοτεχνία του νέου ελληνικού κράτους. Παλιά (1830 -1880) και Νέα (1880 - 1920) Αθηναϊκή Σχολή)

Οι Αθηναϊκές Σχολές...

 Παλιά Αθηναϊκή Σχολή (Φαναριώτες και Ρομαντική Σχολή των Αθηνών. 1830-1880)

Για πρώτη φορά μετά από 370 χρόνια ο ελληνισμός αποκτά κρατική υπόσταση και στο μικρό ελληνικό κράτος συρρέουν Έλληνες της διασποράς με προεξάρχοντες τους Φαναριώτες.
Είναι κάτοχοι της ευρωπαϊκής παιδείας και των εκεί λογοτεχνικών ρευμάτων. Δεν τα έχουν όμως αφομοιώσει και δεν μπόρεσαν τα προσαρμόσουν στις συνθήκες του ελληνικού κράτους αλλά και της νεοελληνικής πνευματικής σκέψης που ήταν έτοιμη για ανάπτυξη. Η επιλογή τους για καθαρεύουσα γλώσσα όξυνε τη γλωσσική διαμάχη.

Ποίηση

Η ποίηση χαρακτηρίζεται από αναφομοίωτη μίμηση των μοτίβων του Ρομαντισμού, από τον οποίο επηρεάστηκαν  με  χρονική καθυστέρηση (ταυτόχρονα ωστόσο με τους Γάλλους), μιμούμενοι έτσι  το κίνημα στην εποχή της παρακμής του. 

Το έδαφος θα μπορούσε να είναι  πρόσφορο για ανάπτυξη του Ρομαντισμού στο μικρό ελληνικό κράτος με τα μεγάλα κοινωνικά, πολιτικά και οικονομικά προβλήματα που ευνοούσαν την κατάθλιψη ή την φυγή. Ωστόσο δεν ο Ρομαντισμός ως λογοτεχνικό αφομοιώθηκε ποτέ. Χαρακτηριστικά των ρομαντικών εργων της εποχής:

• Εμμονή στην σύγχρονη και αρχαία εποχή των ηρώων και αγάπη για έρωτες και ταξίδια. Όλα αυτά  τοποθετημένα άτσαλα  σε ρομαντικά σκηνικά και γαρνιρισμένα με επίπλαστη και ναρκισσευόμενη απαισιοδοξία (νεκροταφεία, φεγγάρια, ερείπια). Αλλά η επιστροφή στο κλασσικό παρελθόν ήταν αδύνατη και η απαισιοδοξία δεν ταιριάζει στην σύγχρονη μόλις απελεύθερη κοινωνία.

• Πομπώδες ύφος και χαλαρή έκφραση που ενίοτε φτάνει στην προχειρολογία (Παράσχος).

• Χρήση αρχαΐζουσας γλώσσας (αποκλειστικά, από τους Φαναριώτες ρομαντικούς, συχνά -πυκνά, από τους Ελλαδίτες).

Εκπρόσωποι:

Φαναριώτες: Οι αδερφοί Σούτσοι, ο καθεστωτικός Παναγιώτης ['Οδοιπόρος’,  με γλώσσα κοντά στην ομιλούμενη της εποχής, αργότερα εξαρχάϊσε τη γλώσσα του] και ο αντικαθεστωτικός Αλέξανδρος [‘Περιπλανώμενος’, ‘Τουρκομάχος Ελλάς]. Ο Ρίζος-Ραγκαβής ["Δήμος και Ελένη", "Μαύρη είν’ η νύχτα στα βουνά", στην δημοτική και τα δύο, μετά χρησιμοποίησε  καθαρεύουσα ), Τανταλίδης, Ορφανίδης.  

Ελλαδίτες: Οι  ελπιδοφόροι μα ολιγόζωοι Παπαρρηγόπουλος, Βασιλειάδης  Βαλαβάνης  και Καρασόυτσας. Ο "Ρουβάς" της εποχής  Αχιλλέας Παράσχος. Ο Ζαλοκώστας (Μια βοσκοπούλα αγάπησα , Ο βοριάς που τ' αρνάκια παγώνει]. Ο Γ. Παράσχος

Πεζογραφία

Γλωσσικά υπερισχύει το γλωσσικό υβρίδιο που υποστήριξε ο Σούτσος στο φιλολογικό του έργο  ‘Νέα σχολή του γραφομένου λόγου’.

Η πρώτη απόπειρα συγγραφής πεζού κειμένου ήταν ο ‘Παπατρέχας’ του Κοραή.

 Γράφονται ιστορικά μυθιστορήματα στο πνεύμα του ρομαντισμού και κάτω από την επίδραση του  Γουόλτερ Σκότ και του επιστολικού μυθιστορήματος του Φώσκολου ‘Jacomo Ortis’.

Πλήθος συγγραφείς. Ο Ρίζος- Ραγκαβής [Αυθέντης του Μορέως, Ο συμβολαιογράφος ], ο Αλ. Σούτσος [Εξόριστος του 1833], ο Π. Σούτσος [Λέανδρος¸ Χαριτίνη],  ο Στ. Ξένος [Ο διάβολος έν Τουρκία, Η ηρωίς της ελληνική επανάστασης], ο Ι. Πιτσιπιός [Η ορφανή της Χίου, Ο πίθηκος Ξούθ],  ο  Σ. Ράμφος [Κατσαντώνης,  Τελευταίαι ημέραι του Αλή Πασά, Χαλέτ- Εφέντης], ο Ε. Φραγκούδης [Θέρσανδρος], ο άγγλος κληρικός Wilson [Το παλληκάριον], ο Γ. Παλαιολόγος [Πολυπαθής, Ζωγράφος]. Μελάς [Γεροστάθης], Μακρής (Βασιλική, σουλτάνα Αθηναία).

Από τα πεζογραφήματα της εποχής αξίζουν μόνο τέσσερα.

"Η Πάπισσα Ιωάννα" του Ροΐδη. Ιστορικό και σατιρικό μυθιστόρημα. [Αλλά και τα μικρότερα έργα του Ροΐδη (Συριανός σύζυγος)]

"Ο Θάνος Βλέκας" του Π. Καλλιγά. Μυθιστόρημα με σύγχρονο θέμα και ρεαλιστική καταγραφή.

"Η στρατιωτική ζωή εν Ελλάδι". Απομνημονεύματα αγνώστου που ξεχωρίζουν για την αμεσότητα και το απλό και απέριττο ύφος τους.

"Ο Λουκής Λάρας". Ημιιστορική,  νουβέλα του Δ. Βικέλα, σημαντική  για την αφηγηματική της ικανότητα και για την αρτιότητα της.[Αλλά και τα ηθογραφικά διηγήματα του Βικέλα για την ακρίβεια τους]. 

Να σημειωθεί ότι τα τελευταία χρόνια υπάρχει η τάση ιδιαιτέρως θετικής  επανεκτίμησης των πεζών της εποχής αυτής, ιδιαίτερα εκείνων του Παλαιολόγου.

Θεατρο.

Το αρτιότερο έργο είναι η "Βαβυλωνία" του Δημήτριου Βυζάντιου, κωμωδία για τη γλώσσα. Ο Βεναρδάκης γράφει ιστορικά έργα σε καθαρεύουσα (Μαρία Δοξαπατρή, Μερόπη, Ευφροσύνη, Φαύστα). Ο Ρίζος Ραγακαβής γράφει τη κωμωδία ‘Του Κουτρούλη ο γάμος’. Ο Α. Σούτσος τα σατιρικά ‘Ο Πρωθυπουργός’, ‘Ο άσωτος’ και ‘Ατίθασος Ποιητής’. Ο Βασιλειάδης [Καλλέργαι, Λουκάς Νοταράς, Σκύλλα, Αλέξανδρος Υψηλάντης]. Ο Παπαρρηγόπουλος [Αγορά, Συζύγου εκλογή].

      Νέα Αθηναϊκή Σχολή (1880-1922)

Το 1880 η Αθήνα είναι το πολιτικό, οικονομικό και πνευματικό κέντρο της Ελλάδας. Επικρατούν καινούριες συνθήκες και έχουν προκύψει νέες ανάγκες. Οι αλλαγές είναι ριζικές σε όλα τα επίπεδα. Ο Τρικούπης και ο Βενιζέλος εκσυγχρονίζουν τη χώρα που διπλασιάζεται σε έκταση, μετά από μια σειρά νικηφόρων πολέμων και ευνοϊκών  συμφωνιών (1864, 1881, 1912, 1913, 1918, 1920) αλλά γνωρίζει και καταστρεπτικές ήττες από χαμένους πόλεμους(1897,1922). Η Μεγάλη Ιδέα χαρακτηρίζει την εποχή αυτή σε βαθμό που να προκαλέσει εθνικό διχασμό και η οριστικός θάνατος, το 1922, αποτελεί το τέλος της εποχής.

Σημειώνεται  μεγάλη πνευματική ανάπτυξη και η χρήση της δημοτικής γλώσσας αποτελεί την αιτία και την προϋπόθεση της ανάπτυξης αυτής. Πάνω σ’ αυτή τη βάση ο Πολίτης δίνει μεγάλη ώθηση στη Λαογραφία και το ενδιαφέρον στρέφεται στην δημοτική παράδοση και γλώσσα, στην ζωή και τον πολιτισμό του λαού. Το υλικό αυτό αξιοποιείται με την ανάπτυξη των ηθογραφικλων είδών της  λογοτεχνίας. Παράλληλα, η λογοτεχνία απομακρύνεται από την ρομαντική θρηνολογία και αμετροέπεια και στρέφεται από την φαντασία στη μίμηση και από το μακρινό στο πραγματικό. Η έντονη αστικοποίηση της χώρας δημιουργεί νέο υλικό για τους λογοτέχνες (κοινωνική πεζογραφία).

Ο διαμάχη για την γλώσσα θα σταματήσει πολύ αργότερα (το 1974, με τη θέσπιση της Κοινής Νεοελληνικής) και την εποχή εκείνη μαίνεται, αλλά η λογοτεχνία επέλεξε δημοτική από τότε. Η καθαρεύουσα γλώσσα θα ξαναχρησιμοποιηθεί στην λογοτεχνία και άλλες μορφές μέσα στον 20^ο αιώνα, ωστόσο πια δεν θα είναι γλωσσική επιλογή αλλά εκφραστικός τρόπος (Εμπειρίκος).

Ποίηση

Τα σημάδια της ανάπτυξης φαίνονται πριν το 1880 με την εμφάνιση των Προβελλέγγιου, του Βιζυηνού και του Παπαδιαμαντόπουλου, ο οποίος το 1879 έφυγε για τη Γαλλία, όπου με το όνομα Jean Moréas  θα σταδιοδρομήσει ως Γάλλος ποιητής και θα δημοσιεύσει μάλιστα το 1886 το μανιφέστο του Συμβολισμού. 

Εκδίδεται το περιοδικό "Ραμπαγάς". Έντυπο υπέρ  της δημοτικής στο πρωτοδημοσίευσαν  ο Σουρής, ο Παλαμάς, ο Πολέμης, ο Καμπάς και ο Δροσίνης.

Η ποίηση απελευθερώνεται από την καθαρεύουσα και το ρομαντισμό.

Η ελληνική ποίηση για πρώτη φορά επηρεάζεται από τα ευρωπαϊκά λογοτεχνικά ρεύματα χωρίς σημαντική καθυστέρηση . Επηρεασμός και από τον Παρνασσισμό αλλα και από το Συμβολισμό (από το 1898).

Η αλλαγή σηματοδοτείται από τη έκδοση των πρώτων ποιητικών συλλογών των Κόκκου, Δροσίνη και Καμπά το 1880.

Παρνασσιστές ποιητές: Παλαμάς, Καμπάς, Γρυπάρης, Δροσίνης, Βάρναλης (αρχικά).

Συμβολιστές: Χατζόπουλος, Πορφύρας, Μελαχρινός, κάποια του Παλαμά, Σικελιανός (στον ‘Αλαφροΐσκιωτο’) .

Ιδιότυποι: Καβάφης (Sui generis ποιητής , ένα είδος προδρόμου της σχολής της μυθικής αντιστοιχίας), Σικελιανός (δική του ποιητική μέχρι το τέλος), Καζαντζάκης (Οδύσσεια, τραγωδίες), Βάρναλης (στη δεύτερη φάση του), Κρυστάλης (επιρροές από δημοτικό τραγούδι και Βαλαωρίτη).

Ανεξάρτητοι: Μαλακάσης, Παπαντωνίου.

Τελείως ιδιαίτερη περίπτωση είναι ο ελληνολάτρης δωδεκαθεϊστής Περικλής Γιαννόπουλος.

Άλλοι ποιητές: Κόκκος, Σουρής,(σατιρικοί) Αυγέρης, Πάλλης, Εφταλιώτης, Στρατήγης, Καμπύσης , Πασαγιάννης, οι κύπριοι Μιχαηλίδης και Λιπέρτης.

Πεζογραφία 

Ιδιαίτερη ανάπτυξη της πεζογραφίας και ειδικότερα της διηγηματογραφίας.

Την ανάπτυξη αυτή την ευνοούσαν πολλοί παράγοντες.

• Η γενικότερη ανάπτυξη της παιδείας, με ίδρυση σχολείων  και βελτίωση της εκπαίδευσης, αλλά και η γενικότερη ανάπτυξη και ο εκσυγχρονισμός της Ελλάδας.

• Η ανάπτυξη της επιστήμης Λαογραφίας από τον Πολίτη πρόσφερε νέο υλικό.

• Η προκήρυξη διαγωνισμού διηγήματος από την "Εστία" το 1883 έδωσε ώθηση  στο ηθογραφικό διήγημα.

• Η εμφάνιση των Βικέλα, Βιζυηνού και Παπαδιαμάντη.

• Η έκδοση του περιοδικού "Νουμάς, οργάνου των δημοτικιστών και του μυθιστορήματος ‘Το ταξίδι μου’ του Ψυχάρη (1888), το οποίο ήταν το  πρώτο αφήγημα σε αμιγή δημοτική.
• Το λογοτεχνικό κίνημα του ρεαλισμού. 

• Η έκδοση  της "Νανάς" του Εμίλ Ζολά σε μετάφραση του Δ.  Καμπούρογλου και η γενικότερη επίδραση του νατουραλισμού.

• Ο θάνατος του ρομαντισμού και του ιστορικού μυθιστορήματος (αν και ο Παπαδιαμάντης γράφει σε συνέχειες ιστορικά αφηγήματα στην αρχή της καριέρας του.).

• Η αύξηση της σημασίας του λαϊκού στοιχείου και η Μεγάλη Ιδέα.

Να σημειωθεί πάντως ότι, καθώς κάθε ηθογράφος εμπνεόταν από τον τόπο καταγωγής του,  από ένα σημείο και μετά το πράγμα κατάντησε εθιμογραφία. Ο  Θεοτόκης και ο Χατζόπουλος (κυρίως) προσπάθησαν μετά να ανανεώσουν την πεζογραφία εισάγοντας κοινωνικά και ψυχογραφικά στοιχεία .

Οι κυριότεροι εκπρόσωποι είναι:

Ηθογράφία: Βιζυηνός (με έντονο το στοιχείο της ψυχογραφίας), Παπαδιαμάντης, Θεοτόκης (στην αρχή), Τραυλαντώνης, Χριστοβασίλης, Μητσάκης, Μωραϊτίδης, Καρκαβίτσας [Ζητιάνος (με έντονα το χαρακτηριστικά του νατουραλισμού), Λόγια της πλώρης. Λυγερή ), Κονδυλάκης [Πατούχας, Όταν ήμουν δάσκαλος, Η πρώτη αγάπη], Εφταλιώτης, Δροσίνης [Το βοτάνι της αγάπης], Βλαχογιάννης.

Κοινωνική, ψυχογραφική και αστική πεζογραφία:  Χατζόπουλος [Ο  πύργος του ακροπόταμου, Φθινόπωρο (με έντονο το στοιχείο του συμμβολισμού στο τελευταίο], Βουτυράς, Θεοτόκης [Καραβέλας, Τιμή και το Χρήμα, Σκλάβοι στα δεσμά τους], Πικρός, Παρορίτης, Ψυχάρης [Το ταξίδι μου, Αγνή, Ζωή και αγάπη στη λησμονιά], Χρηστομάνος [Κερένια Κούκλα, Το βιβλίο της αυτοκράτειρας Ελισάβετ]  Νιρβάνας [Το αγριολούλουδο, Το έγκλημα στο Ψυχικό],  Ξενόπουλος [Πλούσιοι και φτωχοί, Στέλλα Βιολάντη, Τερέζα Βάρμα Ντακόστα, Λάουρα, Ο κόκκινος βράχος] και ο Κύπριος Νικολαΐδης.

Ελληνοκεντρικοί: Ροδοκανάκης, Δέλτα, Δραγούμης και -με εντελώς ιδιαίτερο τρόπο και  διαφορετικούς προβληματισμούς από τους προηγούμενους - ο Καζαντζάκης, το πεζογραφικό έργο του οποίου ξεκίνησε βέβαια πολύ αργότερα, το 1946.

Τελείως ιδιαίτερη περίπτωση είναι ο ελληνολάτρης δωδεκαθεϊστής Περικλής Γιαννόπουλος.

Θέατρο

Ανάπτυξη του θεάτρου. Επηρεαζονται  από την σκανδιναβική ψυχογραφία του  Ίψεν (Νιρβάνας) και του Στρίνμπεργκ, αλλά και από τον Ντ’ Ανούτσιο. Πολλα και όσα θετρικά  επηρεάζονται από την ηθογραφία . Ο Χρηστομάνος [Τα τρία φιλιά] ανοίγει το το θέατρο "Νέα Σκηνή" και ο Παλαμάς γράφει το μοναδικό του θεατρικό έργο, την ‘Τρισεύγενη’. Εμφανίζονται ο Καμβύσης, ο Ξενόπουλος (Κοντέσα Βαλέραινα, Φοιτητές), ο Χορν [Το φιντανάκι], ο Μελάς (Το κόκκινο πουκάμισο) και ο  Μπόγρης [Τα αρραβωνιάσματα] Στις αρχές του 20^ου αιώνα εμφανίζεται ο αναμορφωτής του ελληνικού θεάτρου, Φώτος Πολίτης.

Εδραιώνεται ο Κορομηλάς με το κωμειδύλλιο[Η Τύχη της Μαρούλας, Ο αγαπητικός της βοσκοπούλας].

Δοκίμιο και κριτική

Μεγάλοι κριτικοί της εποχής είναι ο Αποστολάκης, ο Παλαμάς, ο Βάρναλης, ο Αυγέρης, ο Βουτιερίδης, Φ. Πολίτης. 

Πλήθος περιοδικών: Εστία, Τέχνη, Νουμάς,  Νέα Ζωή.

Ο δημοτικισμός είναι το θέμα αιχμής της εποχής (Ψυχάρης, Χατζηδάκης, Δελμούζος, Φωτιάδης).