Bridge over troubled water. (Του γιοφυριού της Άρτας.)

Όταν ήμουν μικρό παιδάκι, συνεχώς αναρωτιόμουνα
πως γίνεται κάτι τόσο όμορφο σαν τον γεφύρι του Άραχθου στην Άρτα

να κρύβει μια τόσο μακάβρια ιστορία... Και μετά έτυχε να περάσω από την Άρτα και απόρησα που για ένα τέτοιο ποταμάκι δουλεύανε "45 μάστοροι κι 60 μαθητάδες". Δεν είχα καταλάβει, που λέτε, ότι το όνομα και η πόλη είναι προσχηματικά για να προσδώσουν αληθοφάνεια. (Η μετατροπή του θρύλου σε στίχους και η δημιουργία της παραλογής δείχνει τη δημοφιλία του. Η δε  παραλογή σώζεται σε πολλές παραλλαγές, δείγμα της πλατιάς απήχησης και της ίδιας. Οι Παραλογές είναι τα μόνα δημοτικά τραγούδια που δεν ήταν τραγούδια... Τις απήγγειλαν. Κάτι σα ραπάρισμα. Ήταν κάτι σαν έμμετρο παραμύθι.(Διαβάστε εδώ τους στίχους... ) Το "Γιοφύρι της Άρτας" όμως υπάρχει και σε μορφή τραγουδιού....

Τι δείχνει άραγε αυτό; Ε; Και να πού αυτός ο πανάρχαιος μύθος είναι ακόμα ανοιχτός και για άλλες "δημοτικές" ερμηνείες κι αναγνώσεις (αφήνοντας τις λόγιες, όπως π.χ. την όπερα "Πρωτομάστορας " του Καλομοίρη που είναι βασισμένη στην ομώνυμη, εμπνεόμενη από την παραλογή, τραγωδία του Καζαντζάκη), όπως δείχνει αυτή η οπτικοποίηση των παιδιών του 1ου Γυμνασίου Τούμπας

 
ή η δημιουργική ανάπλαση της παραλογής από τους συμμαθητές σας που τώρα πανε Β' Λυκείου και βρίσκεται εδώ, και μαζί της τα τραγουδάκια που έγραψε ο Μάλαμας... ). Γιατί μου φαίνεται ότι, πέρα από αυτό που λέω συνήθως (ότι δεν είχανε DVD player για δούνε ταινίες τρόμου, οπότε έλεγαν παραμύθια και παραλογές), οι παραλογές ήταν ένα είδος "αστικών θρύλων" της εποχής. Ή, μάλλον, οι αστικοί θρύλοι είναι οι παραλογές της εποχής μας...

Ενδεικτικό της μεγάλης διάδοσης του τραγουδιού είναι ότι ακόμα και σήμερα διατηρείται ενεργή στη γλώσσα η φράση "γιοφύρι της Άρτας", για να δηλώσει μια πράξη δύσκολη ή μια πράξη που αναπάντεχα χρονίζει η ολοκλήρωσή της τόσο που φαίνονται αυτές (η πράξη και η ολοκλήρωση) αδύνατες και μάταιες. Κάτι σαν το φλερτ του ήρωα στο παρακάτω τραγούδι...
  (Καταλάβαμε όλοι τι συμβολίζει το "νερό" ε;)
Ας δούμε, στο μεταξύ, ένα βίντεο για το θρύλο του γιοφυριού...

Πάντως, η τραγική λύση που δίνεται τελικά στο τραγούδι δείχνει την σημασία που έδιναν οι άνθρωποι στα γιοφύρια, καθώς προσπαθούσαν με φτωχά μέσα να καθυποτάξουν τα στοιχεία της φύσης, και την δίψα τους για επικοινωνία κι ανοιχτούς δρόμους. Για το ιδιαίτερο "γιοφύρι της Χούνης" ή "Πηγαδιώτικο γιοφύρι" διαβάστε εδώ .
Στους αρχαίους Ρωμαίους τις γνώσεις για την κατασκευή γεφυριών (ακόμα κι αν κάποιες φορές αυτό εκλαμβάνεται και μεταφορικά) τις είχε ο ανώτατος ιερέας (κι αυτό μόνο τυχαίο δεν είναι, εφόσον μόνο ένας ευσεβής άνθρωπος είχε το δικαίωμα να επέμβει μηχανικά στον ποταμό Τίβερη που διασχίζει τη Ρώμη και ήταν ιερός για τους Ρωμαίους) που ονομαζόταν Pontifex. Κατασκευαστής γεφυριών. Ποντίφικας. Τον τίτλο υιοθέτησαν από τον 6ο αιώνα μΧ οι Πάπες. (Γεγονός που μου προκαλούσε μεγάλη αίσθηση όταν ήμουν μικρός γιατί κάπως μου είχε κολλήσει ότι ποντίφικας ήταν ο υπερθετικός βαθμός του... πόντικα. Ήμουν καλός στις παρετυμολογίες. Προφανώς, δεν ήμουν ο μόνος... )
Για το περιεχόμενο του ποιήματος θα μιλήσουμε στην τάξη. Θα ήθελα, εν τω μεταξύ,  να συνδέσετε την μοίρα της Λυγερής με το ποίημα του Αναγνωστάκη με το οποίο, όπως κάνω παραδοσιακά, ξεκινήσαμε την φετινή χρόνια... "Και της μιλούσανε για τα ταξίδια της Πεντάμορφης  και το πιστό σκυλί... "
Για τα χαρακτηριστικά των δημοτικών τραγουδιών και των παραλογών θα διαβάσετε εδώ.

 Το συγκεκριμένο τραγούδι, πάντως, είναι η χαρά του φιλόλογου που θέλει να διδάξει τα χαρακτηριστικά της δημοτικής ποίησης...
Θες ένα δημοτικό τραγούδι που να αφηγείται μια ιστορία;  Εδω, όπως γίνεται στις παραλογές, έχουμε την αφήγηση μιας ιστορίας.

   Θες μια παραλογή με θέμα μαγικό – υπερφυσικό; Ορίστε: Στίχος 3, 5-8. Μαγικό στοιχείο, χαρακτηριστικό των παραλογών (το γκρέμισμα του γιοφυριού, το πουλί που μιλάει). Παραμυθιακό χαρακτηριστικό είναι και η θυσία ανθρώπου για να στοιχειώσει ένα έργο.

      Θες να δείξεις τα βασικά χαρακτηριστικά μιας παραλογής; Έχουμε εδώ έντονη δραματοποίηση, ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των παραλογών: α)Γρήγορα άλματα στην δράση [Π.χ. και όχι μόνο : Ο αφηγητής δεν νοιάζεται να περιγράψει πως ακριβώς γκρεμιζόταν το γιοφύρι, το ξεπερνάει με μια φράση (επιτάχυνση) και ασχολείται εκτενέστερα με την εμφάνιση του πουλιού, γεγονός σημαντικό για την πλοκή και την συνέχιση της ιστορίας (Επιβράδυνση ). Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται και παρακάτω με την παραγγελιά στη λυγερή, με το χτίσιμο της λυγερής, με την κατάρα της λυγερής]. β) Με τον διάλογο (στίχοι 5-6, 24-29, 31-32, 35-42, 44-46) στον οποίο μετέχουν όταν χρειάζεται και άψυχα ή ζώα (το πουλάκι 5-8,19-20).

    Ο νόμος των τριών δε, αν θέλεις να το διδάξεις κι αυτό, έχει την τιμητική του! (Στίχος 1: 45 μαστόροι και 60 μαθητάδες, πολλαπλάσιο του 3, Στίχοι 36-38: τρείς αδερφάδες είμαστε … , στίχος 11 :και μη σκοτώσετε ορφανό, μη ξένο, μη διαβάτη), στίχος 33-34:  ένας πηχάει με το μυστρί... 

     Σου λέει μετά ο μαθητής: Τι εννοούμε όταν λέμε ότι στα δημοτικά τραγούδια η έκφραση είναι λιτή καθότι αποφεύγονται τα επίθετα και προτιμώνται τα ρήματα και τα ουσιαστικά; Χαρακτηριστικότατο (και χαρακτηριστικότερο εδώ) παράδειγμα οι στίχοι 33-34.

      Θέλουμε εικόνες; Το έργο είναι πλούσιο σε τολμηρές εικόνες, όπως πχ: οι χτίστες που κλαίνε, το πουλάκι που κάθεται στην απέναντι πλευρά του ποταμού, η θλίψη του πρωτομάστορα, η άφιξη της λυγερής, το χτίσιμο της λυγερής.

      Τηρείται η αρχή της ισομετρίας; Εννοείται. Δεν υπάρχει κανένας διασκελισμός στο ποίημα.

Π.χ.  στίχος 3: Ολημερίς το χτίζανε το βράδυ γκρεμιζόταν. Τέλος στίχου, τέλος νοήματος.

Επίσης:

     Υπάρχουν μέχρι και  στίχοι που το δεύτερο ημιστίχιο επαναλαμβάνει το πρώτο και συμπληρώνει το πρώτο, π.χ.:   Δεν κελαηδούσε σαν πουλί μήτε σαν χελιδόνι

     Εμφανίζεται και το θέμα του αδυνάτου. (Στίχοι 44-46. Δεν τρέμουν ποτέ τα βουνά και δεν πέφτουν τα πουλιά, συνεπώς δεν πρόκειται ποτέ να τρέμει το γιοφύρι ή να πέσουν οι διαβάτες). Για το σχήμα του αδυνάτου, μια μίνι μονογραφία εδώ

Έχουμε τέλος και στερεότυπες εκφράσεις: δεν εκελάηδη σαν πουλί μήτε σαν χελιδόνι (στίχος 8), από μακριά τους χαιρετά και από κοντά τους λέει(στίχος 24). Για την τελευταία φράση και για να δούμε πως τελικά υιοθετούμε ακόμα και σήμερα τεχνικές του δημοτικού τραγουδιού ακούστε κι αυτή την ιστορία :

Κατά τα λοιπά: 
   Το ποίημα δεν έχει ομοιοκαταληξία. Το μέτρο είναι ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος στίχος. (Εναλλαγή δεκαπέντε άτονων (υ) και τονισμένων συλλαβών (-)

Σαρά νταπέ ντεμά στοροί κιεξή νταμά θητά δες

υ - υ - υ - υ - υ - υ - υ - υ

Άλλα σχήματα λόγου: Σχήμα θέσης- άρσης (στίχος 8-9, 11-12 αναφέρει πρώτα τι δεν είναι για να δώσει έμφαση σε αυτό που είναι ) .

Επανάληψη (στίχοι 7 και 9, 18-20)

επαναφορά, δηλαδή δύο η περισσότερες προτάσεις ξεκινούν με την ίδια πρόταση στίχοι 16- 17, 19-20, 29, 31)

(Μόνο "άστοχα ερωτήματα " δεν υπάρχουν... )

Γενικά: Αφήγηση σε γ΄ πρόσωπο, από αφηγητή αμέτοχο στην ιστορία (ετεροδιηγητικό/εξωδιηγητικό) και παντογνώστη,  με μηδενική εστίαση. Μεικτή αφήγηση, με διάλογο και μονόλογο

Γλώσσα : δημοτική με διαλεκτικά στοιχεία

Χώρος : Άρτα (προσχηματικός)

Χρόνος : Άγνωστος

Πρόσωπα: Πρωτομάστορας, λυγερή, πουλάκι, μάστοροι και μαθητάδες

Ύφος: Λιτό και αφηγηματικό/δραματικό.

Και για το κλείσιμο, αρχικά, το σύγχρονο, βασισμένο στην αγγλοσαξονική παράδοση, τραγουδάκι που δίνει τον τίτλο του στην ανάρτηση. Γιατί, βλέπετε, είναι συνυφασμένη με την ανθρώπινη φύση η επιθυμία για την δημιουργία μιας ...Bridge over troubled water

  Και, τέλος, μια επισήμανση. Υπάρχουν κι άλλα γιοφύρια που δεν χρειάζεται καμιά θυσία για να φτιάξεις... Αρκεί να βλέπεις με τα μάτια της ψυχής και να διατηρείς πάντα την ικανότητα σου να διακρίνεις την ομορφιά... Να ένα τέτοιο γεφύρι, όπως το είδαμε κάποιοι πέρσι στο Γυμνάσιο Αφάντου...