Δεν βλέπω τίποτα, δεν ακούω τίποτα: "Αυτόπτης μάρτυρας" (Γιάννης Ρίτσος)

    Το να το βλέπεις στην ομώνυμη με τον τίτλο της ανάρτησης ταινία με τον Τζιν  Γουάιλντερ και τον Ρίτσαρντ Πράιορ είναι εξαιρετικά ευχάριστο και αστείο.

   

   Να το βιώνεις όμως κατ' επιλογήν, το να μην βλέπεις και να μην ακούς, όπως ο αυτόπτης μάρτυρας στο ομώνυμο ποίημα του Γιάννη Ρίτσου, και ακόμα περισσότερο να το επιλέγεις ως πολιτική στάση είναι ,όσο να πει κανείς, πρόβλημα. 

  Αυτόπτης μάρτυρας, σύμφωνα με το λεξικό, είναι εκείνος ο οποίος έχει δει με τα μάτια του ένα περιστατικό και ως εκ τούτου η μαρτυρία του για αυτό είναι σημαντική γιατί είναι αυθεντική, από πρώτο χέρι. Υπό αυτό το πρίσμα αυτό, ο αυτόπτης μάρτυρας του ποιήματος δεν είναι και πάρα πολύ αυτόπτης, περισσότερο ηθελημένα τυφλός εμφανίζεται. Γιατί, αφού πάρει το λόγο, αφηγείται, εξομολογητικά και σε πρώτο πρόσωπό ότι είδε δυο διαρρήκτες από τις γρίλιες να μπουκάρουν στο διπλανό διαμέρισμα αλλά δεν έκανε τίποτα. Περίμενε τους άλλους να αντιδράσουν κι όταν δεν αντέδρασε κανείς  έκανε τα στραβά μάτια και κοιτούσε τα γύψινα στολίδια στο τοίχο. Έφυγε μετά από το παράθυρο και αποκοιμήθηκε ανήσυχα,  μέχρι που τα χαράματα οι διαρρήκτες του χτύπησαν και του έδωσαν λουλούδια. Αυτός τα δέχτηκε και πήγε να φέρει  ανθοδοχεία για να τα βάλει μέσα, αλλά όταν γύρισε είχαν εξαφανιστεί.

      Όλο αυτό βέβαια σε πρώτο επίπεδο. Γιατί στην πραγματικότητα το περιεχόμενο του ποιήματος είναι αλληγορικό/συμβολικό, καθώς μέσω αυτού ο ποιητής ασκεί κριτική σε εκείνους τους  Έλληνες που  από φόβο, αφέλεια ή διαφθορά αδρανούν και δεν αντιστέκονται στη Δικτατορία. Από τον γουόνα μπι εθνάρχη μέλλοντα αρχιεπίσκοπο που τάχα διάβαζε μέχρι τον συμβιβασμένο ήρωα του Μάριου Χάκκα ο οποίος είναι βέβαιος ότι "θα πέσουν" και "θα τους ρίξει ο λαός", αλλά ο ίδιος δεν κάνει τίποτα και γυρίζει στο σπίτι του  για να περάσει τη ζωή του όπως το ψαράκι στη γυάλα. 

  Ο αυτόπτης μάρτυρας,  που είπαμε τι συμβολίζει,  παραδέχεται ότι είδε τους διαρρήκτες τη νύχτα να παραβιάζουν την διπλανή πόρτα. Οι  διαρρήκτες είναι οι Δικτάτορες οι οποίοι σφετερίστηκαν την εξουσία στα κρυφά, χωρίς να ρωτήσουν κανένα, με τον ίδιο τρόπο που ένας διαρρήκτης  κλέβει κάτι που δεν είναι δικό του. Και για να το καταφέρουν  εκμεταλλεύονται την απουσία του  ιδιοκτήτη, πράγμα που κατά αντιστοιχία σημαίνει ότι οι Δικτάτορες εκμεταλλεύθηκαν συν τοις άλλοις την αδιαφορία τα προηγούμενα χρόνια αρκετών πολιτών για τα κοινά και σιγά σιγά διάβρωσαν το σύστημα και πήραν την εξουσία. Το απέναντι διαμέρισμα, λοιπόν, είναι η δημοκρατία και η νύχτα είναι σε ένα πρώτο βαθμό εκείνη της 21ης Απριλη του 1967, όταν και έγινε το πραξικόπημα. Σε ένα δεύτερο βαθμό, όμως, εξυπηρετεί και δυο άλλες λειτουργίες. Η μια είναι ότι τονίζει πως η ενέργεια αυτή έγινε στα κρυφά, στα μουλωχτά για να φανεί πόσο παράνομη είναι. Η άλλη  είναι μια αναφορά στον σκοταδισμό τον οποίο επέβαλλαν οι πραξικοπηματίες στην χώρα σε όλα τα επίπεδα και στις δύσκολες στιγμές που υφίσταται ο λαός εξαιτίας τους. Το φεγγάρι το οποίο φωτίζει τα πράγματα και κάνει να φανούν τα αντικλείδια των διαρρηκτών φανερώνει ότι  ο αυτόπτης μάρτυρας έβλεπε καθαρά, άρα  είχε επίγνωση της κατάστασης και κατάλαβε τι πήγαινε να γίνει και με ποιον τρόπο, εκμεταλλευόμενοι  τα αντικλείδια τους,  διέρρηξαν το διαμέρισμα. Με τον ίδιο τρόπο που οι Δικτάτορες χρησιμοποίησαν τα τανκς και τα όπλα , που του παραχώρησε ο ελληνικός λαός για να τον προστατεύουν επισημαίνεται, και την πολιτική αστάθεια, για να παραβιάσουν την πόρτα της εξουσίας και να εξαλείψουν την δημοκρατία. Κι ενώ θα περίμενε κανείς οι διαρρήκτες να είναι αυτοί που  φοβούνται, μιας και αυτοί είναι οι κακοί,  είναι ο  αυτόπτης μάρτυρας  εκείνος που κρυφοκοιτάει  τρομαγμένος πίσω από τις γρίλιες. Πράγμα που σημαίνει όχι μόνο ότι γνώριζε πως γίνεται κάτι κακό  αλλά και ότι φοβόταν. Και γι' αυτόν τον λόγο δεν φώναξε, για να μείνει αθέατος και να μην κινδυνεύσει.  Παράλληλα όμως, αποφεύγοντας να αντιδράσει, μεταθέτει στους άλλους την ευθύνη και περιμένει πρώτα να φωνάξουν αυτοί. Και η απουσία οποιαδήποτε αντίδρασης και από τους άλλους υποδηλώνει ότι είναι  συλλογική η ευθύνη για την διάρρηξη. Όπως συλλογική είναι η ευθύνη και εκείνων των αδρανών πολιτών για την πρόκληση και τη  διαιώνιση αυτής της δυσάρεστη και επώδυνης κατάστασης που σηματοδοτεί η Χούντα.  Με άλλα λόγια γνώριζαν ότι η Χούντα είναι κάτι άσχημο που  εκμεταλλεύτηκε την αδράνειά τους από τα κοινά για να τραφεί και να γιγαντωθεί,  αλλά αντί, έστω και την έσχατη ώρα, να  υπερασπιστούν ως ενεργοί πολίτες τη δημοκρατία και ό,τι συνεπάγεται αυτή ή  να αντισταθούν μετά την κατάλυσή της, λουφάζουν περιμένοντας ο ένας τον άλλο να αντιδράσει. Γι΄ αυτό και στην συνέχεια, ο αυτόπτης μάρτυρας οικειοθελώς αναιρεί τον εαυτό του ως αυτόπτη και αντί να παρακολουθήσει το  έγκλημα που γίνεται μπροστά στα μάτια του,  στρέφει την προσοχή του σε άλλες  ασήμαντες λεπτομέρειες, όπως τα γύψινα στολίδια. Στρουθοκαμηλίζει δηλαδή, όπως στρουθοκαμηλίζουν όσοι δεν αντιστέκονται στη Χούντα και παριστάνουν ότι τα πάντα είναι καλά, λες και μια δυσάρεστη κατάσταση μπορεί να εξαφανιστεί ή να επιλυθεί αν την αγνοήσεις. Τα γύψινα στολίδια είναι,επίσης μια αναφορά στον ισχυρισμό της Χούντας ότι η χώρα είναι ασθενής και πρέπει να τη βάλουν στο γύψο για την σώσουν, με τον οποίο προσπάθησαν να δικαιολογήσουν και να ωραιοποιήσουν την τυραννία τους. 

   Η άρνηση της πραγματικότητας  κλιμακώνεται διπλά στους επόμενους στίχους. Ο αυτόπτης μαρτυράς  φεύγει από το παράθυρο ώστε να εξαναγκάσει τον εαυτό του να μην παρακολουθήσει τον έγκλημα που γίνεται μπροστά, άρα κάνει τα στραβά μάτια και γίνεται συνένοχος, διότι εάν, όταν διαπράττεται ένα έγκλημα, κρατάς ίσες αποστάσεις μη παρεμβαίνοντας, στην ουσία προστατεύεις το θύτη. Ακόμα κι έτσι ωστόσο,  παρά την αποχώρηση του, έχει ακόμα επίγνωση της πραγματικότητας στο βάθος του μυαλού του. Κι έτσι ακουμπάει το μέτωπό του, όπως κάνουμε όταν είμαστε εξουθενωμένοι από κάτι, στο   μαρμάρινο τραπέζι (μαρμάρινο για να δείξει τη σκληρότητα  και άρα πόσο άβολη είναι αυτή η κατάσταση)  και παίρνει παράλληλα στάση υποταγής, παραδίνεται.  Η προσπάθεια του αυτόπτη μάρτυρα να αρνηθεί την πραγματικότητα,    κορυφώνεται στον επόμενο στίχο, καθώς καταφεύγει στον ύπνο, που συνεπάγεται απώλεια της συνείδησης, για να ξεφύγει από την δυσάρεστη κατάσταση  αλλά και από τις ενοχές του.  Και η ψυχολογική και συναισθηματική του κατάσταση προβάλλεται γλαφυρά  μέσω  της υπερρεαλιστικής εικόνας του παιδιού με το μελανωμένο χέρι που δεν προβιβάστηκε. Αισθάνεται δηλαδή,  αδύναμος όπως ένα παιδί  και ανεπαρκής όπως ένας κακός μαθητής,  διότι ξέρει ότι  δεν πέρασε τις εξετάσεις, καθώς δεν προσπάθησε όσο χρειάζεται, δεν  επιτέλεσε το καθήκον του ως πολίτης και δεν υπερασπίστηκε την  πατρίδα του και την ελευθερία. Και αισθάνεται να κηλιδώνεται η ύπαρξή του όλη από την αδράνειά του αυτή.  Ακόμα και στον ύπνο, όμως, η συνείδησή του αυτόπτη  αγρυπνά  και τον ταλαιπωρεί, όπως προκύπτει από τον πονοκέφαλο που του προξενεί το φεγγάρι. Το φεγγάρι εδώ επιτελεί διπλή λειτουργία. Από τη μια φωτίζει και αποκαλύπτει το έγκλημα ξεκάθαρα, οπότε κάνει τον αυτόπτη μάρτυρα να μην έχει  καμιά δικαιολογία ότι τάχα δεν ήξερε. Από την άλλη , το απόκοσμο παγωμένο φως του είναι σύμβολο της παγωνιάς στην ψυχή του αυτόπτη μάρτυρα καθώς αναμετράται με αυτή την αλήθεια που δεν μπορεί να κρυφτεί, όσο κι αν κοροϊδεύει τον εαυτό του.  (Δείτε εδώ μια παρόμοια χρήση του φεγγαριού στο ποίημα του Σαχτούρη)

      Οι διαρρήκτες όμως δεν επιτρέπουν στον αυτόπτη μάρτυρα  ούτε καν αυτό, να  παριστάνει  δηλαδή ότι δεν είδε τίποτα και ότι δεν  έχει γίνει τίποτα, Θέλουν να τον κάνουν συνένοχο τους, ώστε να εκμηδενίσουν τελείως τη θέλησή και τη δυνατότητά αντίδρασης του, έτσι τον επισκέπτονται άμεσα, μέσα στην ίδια νύχτα, τα χαράματα με δυο ωραίες ανθοδέσμες... Η αναφορά αυτή στα χαράματα από τη μια υποδηλώνει ότι  η δύσκολη νύχτα, η Δικτατορία δηλαδή, βρίσκεται στο τέλος της. Η  δημοκρατία θα επιστρέψει και το φως τη ημέρας θα φωτίσει πέραν πάσης αμφιβολίας τις ευθύνες του αυτόπτη μάρτυρα.  Από την άλλη,  παραπέμπει στην γνωστή φράση που αποδίδεται στον Τσόρτσιλ ότι δημοκρατία είναι να σου χτυπάνε το πρωί την πόρτα και  να είναι ο γαλατάς. Μιας και δεν υπάρχει γαλατάς και κυρίως δημοκρατία, όμως, αυτοί που χτυπάνε την πόρτα είναι οι δυο διαρρήκτες, οι Δικτάτορες δηλαδή, που  επισκέπτονται τον αυτόπτη μάρτυρα τάχα για να του φέρουν δώρα, δυο ανθοδέσμες. Μόνο που στην πραγματικότητα η κίνηση αυτή έχει άλλους σκοπούς. Από την μια μεριά έχει σκοπό να τον εκφοβίσει γνωστοποιώντας του ότι γνωρίζουν πως τους είδε, απειλώντας τον έμμεσα και  προειδοποιώντας τον ώστε να μην τολμήσει να αντιδράσει. Από την άλλη, είναι μια προσπάθεια να εξαγοράσουν τη σιωπή του και την ανοχή του, καθιστώντας τον  έτσι συνεργό και συνένοχό τους. Το δώρο των διαρρηκτών είναι δυο ωραίες ανθοδέσμες και η επιλογή των λέξεων από τον ποιητή είναι πολύ προσεκτική εδώ. Πρόκειται για ένα ευτελές δώρο, τυπικό, άχρηστο  και ανούσιο εν πολλοίς,  μια φθαρμένη κίνηση ευγένειας που τη χρησιμοποιούμε για να βγάλουμε μια υποχρέωση. Άρα, η άφιξη των διαρρηκτών και το δώρο τους συμβολίζουν το σύνολο των πρακτικών με τις οποίες προσπαθούσαν οι Δικτάτορες να ενισχύσουν την τυραννία τους και ισοφαρίσουν την απώλεια της ελευθερίας.   Εγκαθίδρυσαν δηλαδή ένα καθεστώς που βασίζεται στο φόβο και τη καχυποψία και προσπαθούν να το ενισχύσουν είτε προσφέροντας "άρτον και θεάματα" ήτοι  ευτελούς αξίες γιορτές και κιτς πανηγύρια στο λαό για να ξεχαστεί, είτε προχωρώντας σε διαφθορά συνειδήσεων.  Και  έτσι παραχωρούσαν λαϊκίστικα προνόμια και δώρα που κυμαίνονταν από την εξαγορά του Ερυθρού Αστέρα για να περάσει ο Παναθηναϊκός στον τελικό του Τσάμπιονς Λίγκ μέχρι την παραχώρηση οικοδομικών αδειών σε ημετέρους για να χτίσουν τεράστια ξενοδοχεία παραβιάζοντας τον αντισεισμικό κανονισμό ή την παραχώρηση δημοσίων έργων με αδιαφανείς διαδικασίες στον πλειοδοτούντα σε δωροδοκίες προς αυτούς.

   Ο αυτόπτης μάρτυρας πηγαίνει στην κουζίνα να φέρει ανθοδοχεία, πράγμα που υποδηλώνει ότι είτε από φόβο είτε από αφέλεια αποδέχεται το δώρο, κι επιστρέφει με δυο ανθοδοχεία, ένα σε κάθε χέρι, Αυτό σημαίνει ακόμα ότι είναι αφοπλισμένος, άοπλος και κατ επιλογήν, άρα άξιος της τύχης του και όσων θα πάθει αφού δεν αντέδρασε. Δεν βρίσκει όμως τους διαρρήκτες οι οποίοι εξαφανίστηκαν τόσο ξαφνικά  όσο είχαν εμφανιστεί  και η απουσία αυτή έχει και εδώ διπλό συμβολισμό. Σε ένα πρώτο επίπεδο υποδηλώνει ότι αφού επιτέλεσαν το σκοπό τους, τον εξαγόρασαν και τον τρόμαξαν  δεν έχουν πια λόγο να είναι  παρόντες,  ο αυτόπτης μάρτυρας δεν έχει καμιά αξία για αυτούς.  Σε ένα δεύτερο επίπεδο είναι μια προειδοποίηση του ποιητή και μια πρόβλεψη,  ότι ανωμαλίες τέτοιου είδους  είναι προορισμένες νομοτελειακά να εξαφανιστούν όσο ξαφνικά εμφανίστηκαν και η δημοκρατία θα αποκατασταθεί. 

  Ο  εν λόγω αυτόπτης μάρτυρας, λοιπόν, δεν είναι πάρα πολύ αξιόπιστος, καθώς έχει επιλεκτική όραση, μπορεί να δει ξεκάθαρα τις λεπτομέρειες αλλά επιλέγει να μην δει τη γενική εικόνα και έτσι τελικά  αλληγορικά γίνεται οικειοθελώς τυφλός. Κι όλως μη τυχαίως  "Γραφή Τυφλού" είναι η ποιητική συλλογή στην οποία ανήκει το ποίημα που έχει διπλό στόχο. Αποτελεί μια προσπάθεια αφύπνισης εκείνων οι οποίοι, σαν τον "Κυρ Παντελή',

 κοιτάζουν τις δουλείες τους και  παριστάνουν ότι δεν  έχουν καταλάβει τις επιτπώσεις  που συνεπάγεται μια τόσο νοσηρή κατάσταση όπως  η Δικτατορία, ώστε να ευαισθητοποιηθούν και να παλέψουν για την επιστροφή της δημοκρατίας. εφόσον, όπως και το ακροτελεύτιο άρθρο του Συντάγματος δηλώνει ρητά, είναι χρέος τους ως πολίτες να αντιταχθούν στην τυραννία και να υπερασπιστούν το Σύνταγμα. Παράλληλα είναι και  ένα δριμύ κατηγορώ ενάντια σε εκείνους οι οποίοι κάνοντας πώς δεν βλέπουν το πραγματικό πρόσωπο της Δικτατορίας  επιμένουν (και κάποιοι επιμένουν να... επιμένουν ακόμη και σήμερα)  να παρουσιάζουν μια πλαστή εξωραϊσμένη εικόνα της υποστηρίζοντας η Χούντα ωφέλησε τη χώρα, επειδή τάχα έκανε έργα, και δεν υπήρχε διαφθορά, και είχε ασφάλεια και κοιμόμασταν με ανοιχτά παράθυρά και υπήρχε οικονομική ανάπτυξη. Γιατί οι άνθρωποι αυτοί είτε επειδή είναι αφελείς είτε επειδή είναι διεφθαρμένοι  ξεχνάνε να αναφερθούν στα βασανιστήρια, τις εξορίες, τις φυλακίσεις, την οικονομική καταστροφή, τη διασπάθιση δημοσίου χρήματος, τα σκάνδαλα και τις προμήθειες, την μετανάστευση, την διεθνή απομόνωση της χώρας  και τα άλλα δεινά που προκάλεσε η Χούντα με αποκορύφωμα την τραγωδία της Κύπρου.

    Εν πάση περιπτώσει, αξίζει να αναφερθεί επιλογικά ότι το ποίημα έχει διαχρονική αξία. Και το μήνυμα του είναι εξαιρετικά επίκαιρο ακόμα και σήμερα- ίσως ειδικά σήμερα-  και  σε πολιτικό επίπεδο και σε ατομικό. 

    Γιατί τι άλλο από άλλο από ηθελημένα τυφλός είναι εκείνος ο οποίος πιστεύει ή παριστάνει ότι πιστεύει τις ψευδολογίες με τις οποίες τα τελευταία χρόνια δικαιολογούνται διάφορες αντιλαϊκές πολιτικές  που εφαρμόζονται τάχα για το καλό το  λαού, επειδή  ο ίδιος, πάλι τάχα,  δεν είναι άξιος να επιλέξει το συμφέρον του, άρα οι κατά δήλωσή τους και μόνο "άριστοι" οφείλουν να πάρουν τα ηνία., προωθώντας όμως τελικά τα δικά τους συμφέροντα και όχι του λαού. 

     Και γιατί καθένας από μας σε κάθε φάση της ζωής του μπορεί να αντιμετωπίσει τον κίνδυνο  να χρυσώσει ο ίδιος το χάπι στον εαυτό του και  να να προσπαθήσει να τον πείσει ότι αυτό που ξεκάθαρα βλέπει μπροστά του δεν ισχύει,  πως ήταν" ένα όνειρο, πως  απατήθηκεν η ακοή μας".  Κι αυτό μας εγκλωβίζει σε μια πλαστή πραγματικότητα και μας καθιστά σε  μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό συνυπαίτιους στα κακά  που υφιστάμεθα, καθώς μας εμποδίζει να σταθούμε με θάρρος  απέναντι στην αλήθεια και να παραδεχθούμε ότι ο βασιλιάς είναι γυμνός, όταν είναι, όποιος κι αν είναι...

Το σίκουελ...