"Κορώνα χάνω, γράμματα δεν κερδίζω" . Η Θεονόη (Δ΄σκηνή του Β' Επεισοδίου στην "Ελένη")

Δράττοντας την ευκαιρία από το μοναδικό σχετικό με το απόσπασμα βίντεο που βρήκα στο Διαδίκτυο, δεν μπορω παρά να σχολιάσω το ακόλουθο παράδοξο...

 Ο βασικός τρόπος με τον οποίον οι συντελεστές την παράστασης (οι οποιοι, ως προφανές, επέλεξαν μια ανάγνωση του έργου ως κωμωδίας) αποπειρώνται να προκαλέσουν τον γέλωτα και να σατιρίσουν την Θεονόη (δηλαδή πράγματα που προκύπτουν από το έργο του Ευριπίδη) είναι η επιλογή ενός άντρα ηθοποιού, του Γιώργου Καπουτζίδη, για το ρόλο της, πράγμα που βέβαια στην αρχαία τραγωδία ήταν αυτονόητο, καθώς, ως γνωστόν, μόνο άνδρες ηθοποιοί υπήρχαν....

Κατά τα λοιπά, η Θεονόη -για την οποία συνεχώς ακούμε από την αρχή του έργου,  καθιστάμενη έτσι ως μια συνεχής παρουσία-  εισερχόμενη στη σκηνή ικανοποιεί στο έπακρο της προσδοκίες μας. Λίγο αυταρχική και λίγο φιλάρεσκη (ίσως σε βαθμό γελοιότητας για τα δικά μας τα μέτρα, θυμηθείτε όμως πως ο ποιητής απευθυνόταν στο κοινό της εποχής του ), με μια δαιμονική σχεδόν ικανότητα  όχι πια μόνο πρόβλεψης του μέλλοντος αλλά και δημιουργίας του. Καθότι -και κάπου εδώ πρέπει να βλαστήμησε την ώρα και τη στιγμή για τις ικανότητες της -μαθαίνουμε ότι η επιλογή της θα καθορίσει το μέλλον.

Η Μ. Καραμήτρη ως μια πιο "ορθόδοξη" Θεονόη

Αν μιλήσει και αποκαλύψει την άφιξη του Μενέλαου, ο Θεοκλύμενος θα τον σκοτώσει και θα παντρευτεί με το ζόρι την Ελένη, άρα και ο άδερφός της θα είναι ευτυχισμένος και η ίδια θα είναι ασφαλής, και θα έχει εκπληρώσει  το ρόλο της ως μάντισσας. Αλλά η ηθική δικαιοσύνη θα έχει προσβληθεί βαθύτατα, το ίδιο και ο νεκρός της πατέρας (κι έχουμε και μια φροϋδική πινελιά στο σημείο αυτό, 2.330 χρόνια πριν το Φρόυντ), ο  οποίος ξεκάθαρα είχε υποσχεθεί να επιστρέψει την Ελένη και, σύμφωνα με το οικογενειακό δίκαιο της εποχής, η υποχρέωση αυτή περνάει μετά το θάνατο του στα παιδιά του. Και η ίδια, επιπλέον, ως εκπρόσωπος του θείου, συνυφασμένη με την ηθική και την δικαιοσύνη, θα έχει προδώσει τον εαυτό της.Και, τέλος, θα προσέβαλλε το εθιμικό δίκαιο της εποχής σύμφωνα με το οποίο ο ξένος ήταν πρόσωπο ιερό και απαραβίαστο.
   Εάν δεν μιλήσει, η Ελένη και ο Μενέλαος θα έχουν μια ελπίδα να γλυτώσουν, η ίδια θα είναι άξια εκπρόσωπος του θείου δικαίου, καθώς είναι ηθικά ορθό να ξεφύγουν οι δυο αυτοί καταταλαιπωρημένοι άνθρωποι, θα έχει εκπληρώσει στο έπακρο τις δεσμεύσεις που είχε αναλάβει ο πολυαγαπημένος πατέρας της και θα έχει βοηθήσει, όπως αρμόζει στα έθιμα της φιλοξενίας, τους ξένους . Από την άλλη όμως, θα έχει αναιρέσει τον εαυτό της ως μάντισσα, θα έχει προσβάλλει το οικογενειακό δίκαιο της εποχής, προκαλώντας κακό στον αδερφό της, καθώς και τους νόμους της πατρίδας της, και θα είναι έκθετη ως φυσική παρουσία στη σωματική βία του ερωτοχτυπημένου, προδομένου από την ίδια, απόλυτου μονάρχη αδερφού της...
Οποία τραγικότητα! Κάπως έτσι, η Θεονόη βρίσκεται στην δυσάρεστη και άγνωστη για την ίδια κατάσταση του να μην ξέρει τι να κάνει. Αντιμετωπίζει ένα μεγάλο δίλημμα και γίνεται και η ίδια τραγικό πρόσωπο. Μόνα , ζυγά χάνει...

Θεονόη. ΄(Όπως εμφανίζεται εδώ)

Στην αρχή υπερισχύει η φιλάδελφη και υπαγορευθείσα από το ένστικτο της αυτοσυντήρησης πλευρά της. Είναι φανερό ότι πρέπει να πειστεί, λοιπόν, κι ο Ευριπίδης βρίσκει την ευκαιρία να επιδοθεί στο αγαπημένο του και αναμενόμενο από τον μέσο σύγχρονο του  θεατή δάνειο από το σοφιστικό κίνημα της εποχής του. Τον "αγώνα λόγων". Μια μικρή έκπληξη μας περιμένει εδώ, καθώς οι "δισσοί λόγοι", δεν είναι αντιτιθέμενοι, ως είθισται, αλλά συμπληρωματικοί. Πράγμα λογικό, αφού οι δυο ρήτορες, η Ελένη και ο Μενέλαος έχουν κοινό σκοπό, τον οποίο υποστηρίζουν με διαφορετικά μέσα. Η Ελένη με σειρά επικλήσεων στο συναίσθημα της Θεονόης και, λιγότερο, στο ήθος της. Ο Μενέλαος επικαλείται τη λογική, και το χαρακτήρα της και επιστεγάζει την επιχειρηματολογία του στην απειλή ότι, αυτοκτονώντας με την Ελένη στο τάφο του πατέρας της, θα τον μιάνει... Κι αντίθετα με ό,τι μας έχει συνηθίσει ως τώρα ο Ευριπίδης (η Ελένη είναι εκείνη που συνήθως  αποφασίζει για τα πάντα, κατορθώνει τα πάντα, χειρίζεται τα πάντα, ενώ ο Μενέλαος δρα συμπληρωματικά ), αλλά, σε τελική ανάλυση,  αναμενόμενα ο Μενέλαος είναι εκείνος μάλλον που κατορθώνει να την επηρεάσει . Γιατί η παρθένα μάντισσα είναι γυναίκα μόνο στο φύλο κι όχι στο γένος κι ο κόσμος των συναισθημάτων, στον οποίο κινείται ο λόγος της Ελένης κυρίως, της είναι άγνωστος. Αντίθετα, περισσότερο οικείος της είναι ο ανδρικός κόσμος των ηθικών επιταγών που επικαλείται ο Μενέλαος, ο οποίος έχει την πρόνοια ή την τύχη να κλείσει τον λόγο του θίγοντας το μοναδικό στοιχείο θηλυκότητας που φαίνεται να έχει επιζήσει στη Θεονόη, την αδυναμία της κόρης στον πατέρα Πρωτέα.

Ο Καπουτζίδης ως μια αριστοφανική Θεονόη

Έτσι, "οσία πανουργήσασα", σαν την Αντιγόνη του Σοφοκλή, η Θεονόη επιλέγει την αγάπη του πατέρα και την τήρηση της ηθικής δικαιοσύνης από την αγάπη και το φόβο του αδερφού Θεοκλύμενου...
Ακόμα κι έτσι, όμως κατορθώνει (κι αυτό θα της το αναγνωρίσουμε ως δείγμα ιδιαίτερης ευφυΐας) να βρει και να ακολουθήσει μια μέση λύση, να μοιράσει και τα κουκούτσια, θα λέγαμε. Διακηρύττει την ηθική πλευρά του χαρακτήρα της και ανακοινώνει ότι δεν θα αποκαλύψει τίποτα στον αδερφό της, αλλά ούτε και θα βοηθήσει τους δυο εραστές να τον βλάψουν ή να ξεφύγουν. Πράγμα, μεταξύ μας, απαραίτητο για την δραματική οικονομία του έργου (ποιος ο λόγος να δούμε ένα έργο που στο μέσο του ήδη γνωρίζουμε πώς θα τελειώσει), και σύμφωνο με την αντίληψη του Ευριπίδη ότι ο άνθρωπος, διαχειριζόμένος  με βάση τις ικανότητες του ό,τι του τύχει, είναι  ο ίδιος υπεύθυνος για τη μοίρα του.
Έπειτα, η Θεονόη  φεύγει από τη σκηνή  "μ' ένα ταρατατζούμ" (για να θυμηθώ και τις σαββοπουλοαριστοφανικές μου καταβολές), για αυτήν την no-man's-land στην οποία χάνονται οι λογοτεχνικοί ήρωες, όταν αποχωρήσουν  από το προσκήνιο...