" Η μεταμφίεση" - Ρέα Γαλανάκη - (Από την Ελισσάβετ Μουτζάν στην Ελένη Αλταμούρα)

  Πολλά κοινά στοιχεία ανάμεσα στα δυο κείμενα που κάναμε στην τάξη, την ""Αυτοβιογραφία της Ελισσάβετ Μουτζάν (συνεχίζω να αρνούμαι να την αποκαλέσω "Μαρτινέγκου") και τη "Μεταμφίεση" της Ρέας Γαλανάκη.  Κεντρικές ηρωίδες είναι και στα δύο γυναίκες, η ίδια η Ελισσάβετ Μουτζάν και η Ελένη Αλταμούρα. (Αναλυτικότερη συνεξέταση των δύο κειμένων εδώ.)

Ε. Αλταμούρα-  "Αυτοπροσωπογραφία", λεπτομέρεια.

Αμφότερες είναι Ελληνίδες -η μια Σπετσιώτισσα, η άλλη Ζακυνθινή-  πρωτοπόρες, που έζησαν τον 19ο αιώνα  και ονειρεύτηκαν (και έγιναν) πράγματα αταίριαστα για το φύλο τους σύμφωνα με τις αντιλήψεις της εποχής τους... Η μία λόγια, η άλλη ζωγράφος... Αμφότερες τόλμησαν να διεκδικήσουν  πράγματα διαφορετικά από κείνα για τα οποία τις προόριζαν ... Κι οι δύο ένοιωσαν τη σκλαβιά στην οποία το φύλο τους τις  καταδίκαζε και εξεγέρθηκαν, η μια παθητικά, η άλλη ενεργητικά. Κι οι δύο θέλησαν να φύγουν στην Ιταλία και την Ελευθερία. Η μια δεν τόλμησε να το ολοκληρώσει... Και οι δύο ήταν ελεύθερες μέσα τους. Η Μουτζάν δεν τόλμησε να δραπετεύσει και πλήρωσε το τίμημα. Η Αλταμούρα τόλμησε και πλήρωσε το τίμημα... Και κάπου εδώ, οι παράλληλοι βίοι τους αρχίζουν να γίνονται αντίθετοι...

Να φταίνε μόνο τα τριάντα χρόνια μεταγενέστερα που γεννήθηκε η Αλταμούρα; Ίσως πάλι,  η διαφορά να ήταν η Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα, η Σπετσιώτισσα και συμπατριώτισσα της Ελένης Μπούκουρα η Μπούκουρη, γνωστής με το όνομα του Ιταλού συζύγου της ως Ελένης Αλταμούρα. Στις Σπέτσες, με τη Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα, την ατρόμητη οπλαρχηγό της Επανάστασης και αρχηγό της φατρίας της μετά τον θάνατο του άντρα της, που πολεμούσε ντυμένη άντρας,  υπήρχε προηγούμενο γυναικείας χειραφέτησης - ήδη είχε ανοιχτεί ο δρόμος ... Η Ελισσάβετ Μουτζάν ήταν μόνη της... (Αν διαβάσετε μέχρι τέλους  τον σύνδεσμο που παραθέτω εδώ, θα δείτε ότι σε ένα αφήγημα της Διδούς Σωτηρίου η Ελισάβετ Μουτζάν εμφανίζεται σε ένα όνειρο στην  έφηβη κεντρική  ηρωίδα. Όπως η Μπουμπουλίνα στο όνειρο της  Αλταμούρα... Έχει ο καιρός γυρίσματα...)

  Πριν αναφερθώ σε (κάποια) κοινά σημεία των κειμένων,  λίγα βιογραφικά στοιχεία της  Ελένης

"Η Μεταμφίεση".  Η Αλταμούρα ως "Κανένας"

Αλταμούρα. (Βιογραφικά για την Ελισσάβετ Μουτζάν μπορείτε να διαβάσετε εδώ.  Στοιχεία για τον χαρακτηρισμό της ως "Ελεύθερης Πολιορκημένης" σε εργασίες παλιών συμμαθητών σας εδώ...). Η Ελένη Μπούκουρα ή Μπούκουρη (= "όμορφη" στα αρβανίτικα) γεννήθηκε στις Σπέτσες το 1821, την ίδια χρονιά που η Ελισσάβετ Μουτζάν περιορίστηκε, κλεισμένη στους τέσσερις τοίχους του σπιτιού της και στα μακριά φορέματα της "γυναικείας σκλαβίας" της, να καταπνίξει σ' έναν αναστεναγμό την επιθυμία της να βοηθήσει τους εξεγερμένους Έλληνες. Δοθέντος ότι το οικογενειακό της περιβάλλον (ο πατέρας της υπήρξε ο πρώτος θεατρώνης στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος) είχε κάποια  καλλιτεχνική παιδεία, δεν εμποδίστηκε σε νεαρή ηλικία να αναπτύξει την κλίση της- αντίθετα ο πατέρας της προσέλαβε ένα  Ιταλό δάσκαλο (κι εξόριστο επαναστάτη) για να τη διδάξει. Με συστατική επιστολή του δασκάλου της φεύγει το 1848 για σπουδές στην Ιταλία, όπου δίνει εξετάσεις στη φημισμένη σχολή των Ναζαριστών. Λεπτομέρεια: Η σχολή δέχεται μόνο άνδρες (γεγονός που η Αλταμούρα "παραλείπει" να αναφέρει στους γονείς της), οπότε εκείνη μεταμφιέζεται σε άντρα. (Αυτό το γεγονός περιγράφει το απόσπασμα του βιβλίου). Μετά την χειραφέτηση της κι ενώ οι γονείς της την περιμένουν στην Αθήνα, η Ελένη γνωρίζει το πάθος. Ερωτεύεται παράφορα τον Ιταλό ζωγράφο κι επαναστάτη Σαβέριο Αλταμούρα

Σ. Αλταμούρα

και από τον έρωτα αυτόν γεννιούνται τρία παιδιά -εκτός γάμου παρακαλώ κι, υπενθυμίζω, είμαστε στον 19ο αιώνα. Αργότερα προσχωρεί στον καθολικισμό για να μπορέσει να παντρευτεί τον Αλταμούρα- πλην τα μεγάλα πάθη έχουν μια εγγενή απέχθεια για  τον γάμο κι ο Αλταμούρα το 1857 την εγκαταλείπει, ακολουθώντας την ερωμένη του στην Αγγλία, παίρνοντας μαζί το μικρότερο παιδί. Η Ελένη επιστρέφει στην Ελλάδα με τα άλλα δυο παιδιά και συνεχίζει να ζωγραφίζει, παραδίδοντας παράλληλα μαθήματα. Μέχρι που το 1872 η τραγωδία την ξαναχτυπά. Η 18χρονη κόρη της, Σοφία, πεθαίνει από φυματίωση.  Τελευταία  αχτίδα χαράς ήταν για την Ελένη η επάνοδος του γιου της, Ιωάννη Αλταμούρα, από την Κοπεγχάγη, όπου είχε πάει να σπουδάσει- τι άλλο;-  ζωγραφική. Η τραγωδία δεν έχει πει την τελευταία της λέξη. Ο Ιωάννης (που, έστω με τα λίγα έργα που πρόλαβε να κάνει, θεωρείται από τους καλύτερους Έλληνες ζωγράφους) πεθαίνει το  1878 κι αυτός από φυματίωση.

Ιωάννης Αλταμούρας - "Το λιμάνι της Κοπεγχάγης"

 Η Ελένη παθαίνει νευρικό κλονισμό, επιστρέφει  το 1880 στις  Σπέτσες, τρελαίνεται και καίει το μεγαλύτερο μέρος  του έργου της (σας θυμίζει τίποτα;). Θα πεθάνει το 1900, μόνη, άγνωστη και μισότρελη... 

  Ας επανέρθουμε τώρα στα κείμενα του βιβλίου, για να κάνουμε μια μίνι σύγκριση. Πέρα από αυτά που είπαμε πιο πριν,   δυο  στοιχεία που θίγονται και στα δυο κείμενα είναι  τα ρούχα και η οικογένεια...

Η Μπουμπουλίνα όπως δεν την ονειρεύτηκε η Αλταμούρα

   Η Ελισσάβετ βλέπει στα γυναικεία ρούχα της το σύμβολο της σκλαβιάς της. Κάπως έτσι, και η Ελένη περιγράφει το αίσθημα ελευθερίας που αισθάνθηκε ενδυόμενη ανδρικά ρούχα: σχολιάζει, μάλιστα, πως ήδη άρχισε να χρησιμοποιεί το "εγώ". Εντελώς αντίθετα από τον Μενέλαο στην "Ελένη" του Ευριπίδη, που διδάσκεστε παράλληλα, που το "φαίνεσθαι" του (κουρελιασμένος ναυαγός), επηρεάζει το "είναι" του (ο βασιλιάς της Σπάρτης) και του προκαλεί σύγχυση ταυτότητας (διαβάστε εδώ περισσότερα), η Ελένη, ουσιαστικά στερούμενη  προσωρινά τη γυναικεία φύση της, στήνει την πλεκτάνη του "φαίνεσθαι" (νεαρός σπουδαστής) για να κερδίσει μόνιμα την ταυτότητα της, το "είναι" της, και να γίνει ζωγράφος, κατορθώνοντας τελικά αυτό που κατάφερε το πρότυπο της, η Μπουμπουλίνα: να ζήσει και να πεθάνει σαν άντρας (διόρθωση: Κάνοντας όσα ένας άντρας θα μπορούσε) και να ερωτευτεί σα γυναίκα. Είναι χαρακτηριστική η αναφορά στην Οδύσσεια του Ομήρου. Η Ελένη, σαν τον Οδυσσέα στη σπηλιά του Πολύφημου, γίνεται Κανένας.  "Αρνείται" την ταυτότητα της, για να την αποκτήσει... 

     Κι αν στο θέμα των ρούχων βλέπουμε να υπάρχει μια ομοιότητα αρχικά, στο θέμα της οικογένειας τα πράγματα είναι διαφορετικά ευθύς εξαρχής. Η Ελισσάβετ Μουτζάν είναι μόνη της. Η μάνα της είναι υποταγμένη, ο πατέρας της καταθλιπτικός, ο αδερφός της και ο θείος της την θεωρούν ως γυναίκα τόσο κατώτερη που αρνούνται καν να της απευθύνουν το λόγο. Από την άλλη, βλέπουμε την Ελένη Αλταμούρα, να έχει και να νοιώθει την αμέριστη υποστήριξη της οικογένειας της -δε λανθάνει της προσοχής  μας, όμως, ότι  έχει την πρόνοια και την ευφυΐα να παραλείψει το γεγονός ότι η σχολή στην οποία προσπαθεί να εισέλθει δέχεται μόνο άντρες... Γιατί αυτός που σκοπίμως τεντώνει μια χορδή (τα αυστηρά ήθη της εποχής) γνωρίζει ότι έχει όρια και προσέχει να μην τη σπάσει... Όταν αργότερα ο έρωτας θα την απελευθερώσει τελείως, η Ελένη -κι όχι ο "Κανένας" πια- δε θα διστάσει ως ελεύθερος άνθρωπος πλέον να κάνει τις επιλογές και να σπάσει τα όρια. Μπορεί να πλήρωσε το τίμημα, αλλά έζησε μια ζωή που καθορίστηκε από τις επιλογές  της... Όλοι αυτό δεν πρέπει να κάνουμε, τελικά;

Η Ελένη Αλταμούρα ζωγραφισμένη από τον Σαβέριο

    Κλείνοντας, δυο σχόλια για τη γλώσσα και την αφήγηση. Κοινή και στα δύο κείμενα είναι η πρωτοπρόσωπη αφήγηση με εσωτερική εστίαση από έναν ομοδιηγητικό/αυτοδιηγητικό αφηγητή. Μόνο που, ενώ στην περίπτωση της Ελισσάβετ Μουτζάν είναι σχεδόν αυτονόητο, καθότι έχουμε να κάνουμε με μια αυτοβιογραφική αφήγηση, στη "Μεταμφίεση" ,αντίθετα, έχουμε να κάνουμε με μια εκφραστική επιλογή της Γαλανάκη που σχετίζεται με το περιεχόμενο του συγκεκριμένου αποσπάσματος. Η γλώσσα, τέλος, στη Μουτζάν είναι απλή και  λιτή, ταιριαστή με τον εξομολογητικό  τόνο και την ήπια διαμαρτυρία την οποία εκφράζει, αντίθετα με την ποιητική πρόζα της Γαλανάκη, η οποία, μέσω της λυρικής και πλούσιας γλώσσας, επιτυγχάνει τελικά τη ζεύξη του ρεαλισμού με τη φαντασία και του ονείρου με την πραγματικότητα.

Υ.Γ. : Ποιος θα μου πει γιατί ενώ αρνούμαι να αποκαλέσω τη Μουτζάν με το όνομα του συζύγου της, δεν έχω το παραμικρό πρόβλημα να το κάνω με την Αλταμούρα;
Υ.Γ. 2: Για την πραγματικά πρωτοπόρα (θρυλείται πως έγινε ... Πάπας τον 9ο αιώνα μ.Χ.) διαβάστε εδώ. Και διαβάστε και το μυθιστόρημα του Ροίδη.

Υ.Γ.3: Ευχαριστώ την gia_des για τη μουσική και τη φιλολογική επιμέλεια...
Υ.Γ. 4 : Να υπενθυμίσω ότι ακόμα μένει αναπάντητη η ερώτηση που έκανα στο Γ3! Η Ελισσάβετ είχε δάσκαλο έναν καλοπροαίρετο παπά κι η Ελένη έναν επαναστάτη εξόριστο ζωγράφο. Επηρέασε αυτό καθόλου τις επιλογές τους?

Υ.Γ. 5: Για δείτε και αυτή την ταινιούλα:

Υ. Γ. 6 : Η ανάγνωση του αποσπάσματος του σχολικού βιβλίου.