Χιούμορ και λογοτεχνία: παράλληλοι βίοι.

    Εγκαινιάζοντας την θεματική ενότητα "Χιούμορ και λογοτεχνία"στα πλαίσια της Λογοτεχνίας Γ΄ Γυμνασίου, ας  δούμε λίγα πράγματα για το χιούμορ. 

    Χιούμορ είναι η ικανότητα του ανθρώπου να αντιμετωπίζει την πραγματικότητα με εύθυμη διάθεση και η έκφραση  της ικανότητας αυτής με διάφορους τρόπους. Γέλιο είναι η αυθόρμητη έκφραση της ευχάριστης αυτής διάθεσης, που εκδηλώνεται με συσπάσεις των μυών του προσώπου, κυρίως στην περιοχή του στόματος, και συνοδεύεται συνήθως από ηχηρές εκπνοές. Μολονότι συχνά  χιούμορ προξενεί γέλιο, δεν είναι απαραίτητο να συμβαίνει κάθε φορά, ούτε είναι το γέλιο πάντα ο αυτοσκοπός.

  Περπατάτε στον δρόμο και βλέπετε μπροστά μια περιποιημένη κυρία που περπατάει αριστοκρατικά. Ξαφνικά, η

κυρία γλιστράει και σωριάζεται φαρδιά πλατιά κάτω. Πρώτα θα βάλετε τα γέλια και μετά θα πάτε να δείτε αν είναι καλά. Γιατί; Γιατί το χιούμορ γεννιέται εκεί που μια κατάσταση, μια ιδέα ή ένα γεγονός  συγκρούεται με την εικόνα ή την αντίληψη που έχουμε για την πραγματικότητα και βασίζεται στην αντίθεση ανάμεσα σε αυτό που περιμένουμε και σε αυτό που γίνεται τελικά.  Γι’ αυτό, το χιούμορ συχνά συνδέεται με αυτό που ονομάζουμε ανατροπή ή έκπληξη.

Αξία του χιούμορ

1) Αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης καθ’ όλη την διάρκεια της ανθρώπινης    ιστορίας, το οποίο τον βοηθάει να ανταπεξέλθει στις δυσκολίες της ζωής, να αποσυμπιεστεί ψυχολογικά και να καλλιεργήσει μια πιο αισιόδοξη προσέγγιση της πραγματικότητας.

2)    Το χιούμορ αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της ανθρώπινης διάνοιας, εφόσον η ύπαρξή του φανερώνει ευφυΐα και η καλλιέργεια του την οξύνει.

3)   Ο αυτοσαρκασμός, η διακωμώδηση του εαυτό μας δηλαδή, καλλιεργεί την αυτογνωσία και μας δίνει την δυνατότητα σταθούμε με κριτικό πνεύμα απέναντι στον εαυτό μας, να νικήσουμε τον εγωισμό μας  και να διορθώσουμε τα λάθη μας, ενώ παράλληλα ενισχύει την αυτοπεποίθηση μας και βοηθάει την αυτοβελτίωσή μας.

4) Μέσω του χιούμορ μπορούμε να επισημάνουμε  πιο ευχάριστα κάποιο αρνητικό χαρακτηριστικό ώστε να όσοι τυχόν το έχουν να το διορθώσουν και όσοι δεν το έχουν να μην το αποφύγουν.

5) Το χιούμορ ενισχύει την φαντασία,  την ευρηματικότητα  και τη δημιουργικότητα των ανθρώπων.

6)   Μέσω του χιούμορ μπορούμε να δούμε την αστεία πλευρά της ζωής και επιτρέπει στον άνθρωπο να δει τα πράγματα από διαφορετική οπτική γωνία, σπάζοντας τη ρουτίνα και την μονοτονία της καθημερινότητας.

7)    Μέσω του χιούμορ μπορεί να κατευναστεί η ένταση και η οργή που ενίοτε κατακλύζουν τις καθημερινές σχέσεις.

8)    Μέσω της σάτιρας καταδεικνύονται τα κακά κείμενα της εξουσίας με σκοπό να διορθωθούν, εκτονώνεται  η κοινωνική ένταση και προσφέρεται στους πολίτες μέσω της γελοιοποίησης των κακώς κείμενων ηθική ικανοποίηση για όσα τυχόν υφίστανται από την εξουσία.

9)     Το χιούμορ, ειδικά στην πολιτική σάτιρα, ενισχύει την ισότητα και τη δημοκρατία.

10)   Λειτουργεί ως εργαλείο ενίσχυσης της κοινωνικής συνοχής. Μέσω του χιούμορ μπορεί να αποφευχθεί η αμηχανία μιας αρχικής γνωριμίας και να ενισχυθούν οι σχέσεις μιας ομάδας.

11)   Στο χώρο της εργασίας, το χιούμορ βελτιώνει την εργασιακή ατμόσφαιρα και αυξάνει την αποδοτικότητα και την παραγωγικότητα των εργαζομένων.

12) Πολύτιμη είναι η συμβολή του χιούμορ στην διάδοση ιδεών και απόψεων, επειδή δημιουργεί ψυχική ευφορία στους ανθρώπους και τους κάνει πιο δεκτικούς  στην αποδοχή μηνυμάτων που διατυπώνονται με χιουμοριστικό τρόπο.

13)   Εξαιρετικά σημαντική είναι η σημασία του χιούμορ στην εκπαιδευτική διαδικασία. Το παιδαγωγικό χιούμορ καλλιεργεί τις κατάλληλες συνθήκες μάθησης, κάνει το μάθημα πιο ευχάριστο, διακόπτει την διδακτική ρουτίνα  και οδηγεί τους μαθητευόμενους να παρακολουθήσουν με μεγαλύτερη προθυμία  διδακτικά αντικείμενα τα  οποία πιθανώς δεν τους ενδιαφέρουν. 

Η καλλιέργεια του χιούμορ στο χώρο του σχολείου μπορεί να επιτευχθεί.

• Με τη διδασκαλία χιουμοριστικών και σατιρικών κειμένων στο μάθημα της Λογοτεχνίας και όχι μόνο.

• Μέσω της ς ενασχόλησης των μαθητών το θέμα κατά την διάρκεια κάποιου πρότζεκτ.

• Με την αξιοποίηση του  παιδαγωγικού χιούμορ μέσα στην τάξη, κατά τη διαδικασία της διδασκαλίας.

• Μέσω της παρακολούθησης ή της παρουσίασης από τους ίδιους τους μαθητές κωμικών θεατρικών παραστάσεων.

Κωμωδία ονομάζεται κάθε έργο  το οποίο χρησιμοποιεί το χιούμορ.  Τα είδη της κωμωδίας είναι πολλά και πολλές φορές συνυπάρχουν σε ανάμικτο τρόπο. Κάποια από τα σημαντικά ήδη είναι (με στοιχεία από την Wikipedia):

·         Σάτιρα: Η σάτιρα επιχειρεί τον εμπαιγμό κάποιας έννοιας ή προσώπου που ο καλλιτέχνης θεωρεί ότι αξίζει τέτοια αντιμετώπιση. Γίνεται μέσω μεθόδων όπως είναι η παρωδία, η υπερβολή, η σύγκριση, η αναλογία και η ειρωνεία. Η επιθεώρηση είναι ένα θεατρικό είδος που βασίζεται στην σάτιρα. Σημαντικοί σύγχρονοι Έλληνες σατιρικοί είναι, μεταξύ άλλων, οι Τζίμης Πανούσης, Γιώργος Μητσικώστας, Λάκης Λαζόπουλος. Η σάτιρα ήταν επίσης εργαλείο του αρχαίου ποιητή του θεάτρου Αριστοφάνη .

·     Μαύρη κωμωδία (Μαύρο χιούμορ): Η μαύρη κωμωδία ασχολείται με  δυσάρεστα θέματα  όμως χρησιμοποιεί κωμικά στοιχεία καθώς τα πραγματεύεται. Τέτοια στοιχεία είχαν οι ελληνικές σειρές  «Εγκλήματα»,        
          «Κάτω Παρτάλι», η αμερικάνικη  σειρά «Οικογένεια Άνταμς» κ.α. 

·         Όρθια κωμωδία (Stand up  Comedy): Ο κωμικός μιλάει άμεσα με το κοινό. Είναι συχνό να εμπεριέχει και άμεση επικοινωνία όπως είναι η καυστική σάτιρα που ασκεί στο κοινό του ο Τζίμης Πανούσης. Ατζαράκης, ο  Jeremy, Κατερίνα Βρανά άλλοι εκπρόσωποι.

·      Μπλε κωμωδία: Η μπλε κωμωδία ασχολείται με αμφιλεγόμενα θέματα κάνοντας συχνά  χρήση υβριστικών λέξεων. Έλληνας που έχει καταπιαστεί με τέτοια θέματα - μεταξύ άλλων θεμάτων - είναι ο Τζίμης Πανούσης

·         Κωμωδία χαρακτήρων: Με αυτήν την κωμωδία ο καλλιτέχνης αναπαριστά κάποιο πρόσωπο δικής του επινόησης ή άλλο γνωστό πρόσωπο. Γνωστοί Έλληνες που καταπιάστηκαν με αυτό το είδος είναι ο Γιώργος Μητσικώστας και ο Τάκης Ζαχαράτος.  Αυτό το είδος κωμωδίας υπηρετούν έργα συγγραφέων όπως ο Μολιέρος, ο Μένανδρος κ.α.

·         Αυτοσχέδια κωμωδία: Με την κωμωδία αυτή, αν και δεν εννοείται κάποια συγκεκριμένη μέθοδος, ο κωμικός δεν έχει εκ των προτέρων ετοιμάσει  κάτι του αλλά αυτοσχεδιάζει. Απαιτεί πηγαίο χιούμορ. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η ομάδα του "Κάψε το σενάριο"  (Φισφής, Μακαλιάς, Ρούμπος)

·         Κινητική κωμωδία: Με αυτήν, ο κωμικός κυρίως στηρίζεται στην χρήση κινήσεων του σώματός του για την δημιουργία διασκέδασης. Σαφή παραδείγματα αποτελούν - σε μέρος της καριέρας τους - ο Θανάσης Βέγγος, ο Τσάρλι Τσάπλιν και ο Ρόουαν Άτκινσον (με το Μίστερ Μπην).

·     Σουρεαλιστική κωμωδία: Σε αυτήν, παράξενα περιστατικά συμβαίνουν για να προκαλέσουν την έκπληξη στον αποδέκτη. Σαφή παραδείγματα δημιούργησε η ομάδα Μόντυ Πάιθον.

·      Κωμωδία καταστάσεων (situation comedy<sitcom):  κωμικές σειρές όπου οι χαρακτήρες εμπλέκονται σε κωμικές καταστάσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν σειρές όπως «Τα φιλαράκια».

·    Ντραμεντί/Ιλαροτραγωδία: συνδυασμός στοιχείων κωμωδίας και δράματος.  Χαρακτηριστικά παραδείγματα  η σειρά «Τι ψυχή θα παραδώσεις μωρή;» και η ταινία «Η ζωή είναι ωραία».

Το χιούμορ στηρίζεται στην ανατροπή των προσδοκιών που έχουν δημιουργηθεί με  διάφορους τρόπους λεκτικούς ή μη:

1)  Λεκτικά παιχνίδια:

·          Λογοπαίγνια

·         Υπερβολές

·         αμφίσημος/διφορούμενος λόγος

·         πολυσημία (κυριολεξία- μεταφορά)

·          παρώνυμες λέξεις

·          Ομοηχίες

·         Οξύμωρα    

Π.χ. :  «-Η γιαγιά σου ζει μόνη από τότε που πέθανε ο παππούς σου; - Όχι δε ζυμώνει! Ποιος θα το φάει τόσο ψωμί;  Ζει μόνη!. » «Ήταν στραβό το κλίμα το ‘φαγε κι γάιδαρος». «Σήκω Tάκη να φας ( που μπορεί να ερμηνευτεί και ως συκωτάκι να φας») κ.α.

2)   Επαναλήψεις  ( «Πορτοκαλάδα από πορτοκάλι;»)

3)  Χρήση αντισυμβατικών μορφών της γλώσσας  ( τοπικές διάλεκτοι και ιδιώματα, παιδική γλώσσα, μάγκικη γλώσσα, καθαρεύουσα, μίξη «γλωσσών»). Π.χ. Ο ρόλος της Αμαλίας στο «Παρά πέντε» ή του Φατσέα στο "Καφέ της χαράς". 
4)   Παρωδία (κωμική μίμηση εκφραστικών τρόπων ενός γραμματειακού είδους με τρόπο αντισυμβατικό π.χ. «Βατραχομυομαχία»

5)    Η υπερβολή στην παρουσίαση κάποιου/κάποιων χαρακτήρων.  

6)    Σύζευξη ανόμοιων στοιχείων (θυμηθείτε τον Κολοκοτρώνη με το παπάκι του που σας έλεγα στην «Οδύσσεια»).

7) Δημιουργία  ιδιαίτερων καταστάσεων στις οποίες δεν είναι συνηθισμένος ένας ή περισσότεροι χαρακτήρες.  (π.χ. μεταφορά με μια χρονομηχανή ενός ανθρώπου του Μεσαίωνα στη σύγχρονη εποχή).

8)  Ιδιαίτερες κινήσεις ή κινήσεις οι οποίες έρχονται σε διάσταση με την προσωπικότητα ενός χαρακτήρα.  (ταινίες με τον Τσάρλι Τσάπλιν ή μια ταινία, ας πούμε, που ένας παλαιστής γίνεται νεράιδος  και πρέπει να μάθει να πετάει με χάρη).

9)   Ειρωνεία/σαρκασμός (λόγος καυστικός με σκοπό να διακωμωδήσει ή  κοροϊδέψει ή να χλευάσει κάποιον. Συνήθως λέγεται το αντίστροφο από αυτό που εννοείται.

10)   Αυτοσαρκασμός: Διακωμώδηση  του εαυτού μας.

11)   Σάτιρα συμπεριφορών, ηθών,  καταστάσεων τρόπων ζωής .   Π.χ. Νεόπλουτοι.

12)   Παρεξηγήσεις  (στο θεατρικό έργο του Γκογκόλ «Ο επιθεωρητής»  οι κάτοικοι ενός χωριού περνάν έναν ζητιάνο για τον μεταμφιεσμένο επιθεωρητή του Τσάρου  που περιμένουν  και ως εκ τούτου τον πραγματικό επιθεωρητή ως απατεώνα).

13)   Στερεότυπα αστεία (π.χ. τα ανέκδοτα με τον Τοτό, την μικρή Αννούλα)

14)  Οι παραλογισμοί (Οι ήρωες μια ταινίας την ώρα που δέρνονται παίρνουν ένα μήνυμα ότι η ταινία πάει καλά στις εισπράξεις και θα γυριστεί δεύτερο μέρος. Κάνουν  high five και συνεχίζουν να δέρνονται).

15) Σπάσιμο του τέταρτου τοίχου. (Οι ήρωες απευθύνονται στους θεατές έχοντας επίγνωση πως παίζουν σε ένα έργο).

16)   Κ.α.