Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον : Πώς η ανάγκη γίνεται ιστορία κι η ιστορία τέχνη (Από τον Πλούταρχο στον Καβάφη, κι από κει στον Κοέν)

    Ο Μάρκος Αντώνιος πέθανε, ο Μάρκος Αντώνιος πάει! Σαν τον γέρο-Δήμο ένα πράμα. Κι ενώ ο μακαρίτης,  που ήταν βίος και πολιτεία, καθώς και η υστεροφημία του παρέχουν αρκετό υλικό για να του κάνω μια τιτανομεγιστοτεράστια ανάρτηση σαν κι εκείνη για τον θάνατο του Καίσαρα, εγώ θα περιοριστώ (ποιος να το έλεγε ποτέ ότι θα χρησιμοποιούσα τέτοιο ρήμα!) σε δυο τρία  πραγματάκια.

   Ηττημένος -βλακωδώς- στο Άκτιο από τον Οκταβιανό το 31π.Χ., ο Αντώνιος ακολούθησε την Κλεοπάτρα στην Αίγυπτο... Την επόμενη χρονιά ο κλοιός έχει πια στενέψει.Η Αλεξάνδρεια πολιορκείται από τις δυνάμεις του Οκταβιανού, ενώ λίγο λίγο όλα σχεδόν τα στρατεύματα που ήταν πιστά στον Αντώνιο έχουν αποστατήσει. Προκειμένου να μη συλληφθεί ζωντανός, ο Αντώνιος αποφασίζει  να αυτοκτονήσει. Ένας πιστός  δούλος του που τον παρακαλεί  να τον σκοτώσει αρνείται κι αυτοκτονεί ο ο ίδιος.  Ο Αντώνιος τότε  τρύπησε την κοιλιά του με το ξίφος του, χωρίς όμως  να κατορθώσει να πεθάνει και τελικά μεταφέρθηκε από τους ακόλουθούς του  στον τάφο που είχε ήδη κλειστεί η Κλεοπάτρα ετοιμάζοντας την δική της αυτοκτονία όπου ξεψύχησε δίπλα της.

The Death of Marc Anthony (1763) - Pompeo Girolamo Batoni.

Ο Πλούταρχος, πασίγνωστος κουτσομπόλης της αρχαιότητας,  γράφοντας 200 περίπου χρόνια αργότερα τον "Βίο" που αναφέρεται στον Αντώνιο (κι ας μην λησμονούμε στο σημείο αυτό ότι οι "Βίοι Παράλληλοι" είναι ένα ανάγνωσμα που στόχο είχε την διδαχή και την τέρψη και όχι ιστορική καταγραφή)  εισάγει στην αφήγησή του κι ένα μύθο που είχε δημιουργηθεί σχετικά με τις τελευταίες ώρες του Αντώνιου. Λένε, λοιπόν, ότι την παραμονή της τελικής επίθεσης του Οκταβιανού ακούστηκαν ξαφνικά μέσα στην νύχτα ήχοι μουσικών οργάνων και θόρυβος που παρέπεμπε σε βακχικό χορό. Έμοιαζε σαν να προκαλείται από έναν  αόρατο  θίασο που κατευθυνόταν στην έξοδο της πόλης. Βγαίνοντας δε από την πύλη οι μουσικές κι οι θόρυβοι σταμάτησαν το ίδιο ξαφνικά. Η ερμηνεία που έδωσαν οι αλεξανδρινοί στους οποίους ο θόρυβος έκανε μεγάλη εντύπωση, ήταν ότι "απολείπειν ο θεός Αντώνιον", δηλαδή ο θεός (Διόνυσος) που ήταν προστάτης του Αντώνιου τον εγκατέλειπε ( με άλλα λόγια,  αν υποθέσουμε ότι υπάρχει οποιοδήποτε ψήγμα ιστορικής αλήθειας στο γεγονός και δεν είναι εκ των υστέρων αιτιολογικός μύθος, το στήσανε οι '"πεμπτοφαλαγγίτες " του Οκταβίου για να εκμεταλλευτούν την  δεισιδαιμονία των κατοίκων).

    Ο Κωνσταντίνος Καβάφης εμπνεύστηκε από το χωρίο του Πλούταρχου ένα από τα πιο γνωστά του ποιήματα και το γεγονός ότι ως τίτλος επιλέχθηκε αυτούσια μια φράση του Πλούταρχου υπογραμμίζει την σύνδεση του ποιήματος με το ιστορικό γεγονός,  λειτουργώντας ως κλειδί για την αποκρυπτογράφηση των συμβολισμών που κρύβονται. Πρόκειται για το "Απολείπειν ο θεός Αντώνιον",  το οποίο πραγματεύεται ένα προσφιλές θέμα της καβαφικής ποίησης, την ηθική στάση απέναντι στην ήττα. Το ποιητικό υποκείμενο απευθύνεται  σε β' πρόσωπο στον Αντώνιο που συμβολίζει την ψυχή του ανθρώπου και τον προτρέπει εκείνη την κρίσιμη ώρα ( ο αόρατος θίασος που εξαφανίζεται) που η ήττα πια είναι δεδομένη  κι είναι αναπόφευκτο να χάσει όσα είχε κατακτήσει και κι όλα τα σχέδια για το μέλλον του να γίνουν εντελώς ανέφικτα,  ήρεμα και χωρίς λιποψυχία να σεβαστεί τον εαυτό του και να αντιμετωπίσει το γεγονός με το θάρρος και την αξιοπρέπεια που ταιριάζει, όντας προετοιμασμένος από καιρό για την στιγμή αυτή. Κι αντί να παραστήσει πως τίποτα δεν άλλαξε προσπαθώντας να ξεγελάσει  τον εαυτό του, να αντιμετωπίσει την απώλεια όπως αρμόζει σε κάποιον που αξιώθηκε να αποκτήσει την Αλεξάνδρεια (και ό, τι αυτή συνεπάγεται, τουτέστιν την Κλεοπάτρα, την οικογένειά του, την δόξα, τις τιμές, τις κατακτήσεις κλπ), σύμβολο της ζωής που τελειώνει ή της ευτυχίας που χάνεται ή της δόξας που ξεφτίζει ή ό.τι είναι για το καθένα μας Αλεξάνδρεια.

   Τα χνάρια του Αλεξανδρινού ποιητή ακολουθεί ο Μοντρεάλιος βάρδος Λεονάρδος ο Μελωδός, γνωστός ευρύτερα ως Λέοναρντ Κοέν (και μπορείτε να φανταστείτε την συγκίνηση του γράφοντος που βλέπει δυο σταθμούς της ζωής τους να συναντιούνται).  Η  Αλεξάνδρεια μετατρέπεται  σε Αλεξάνδρα,  η αγαπημένη πόλη γίνεται  αγαπημένη γυναίκα και το αποτέλεσμα είναι μια  ερωτική ελεγεία για την τελευταία νύχτα ενός έρωτα που τελειώνει, νομοτελειακά μόνο και μόνο γιατί ξεκίνησε, προσφιλές θέμα της  ποίησης του Κοέν. Έναν έρωτα όμως, που αξιωθήκαμε να ζήσουμε. Και μόνο και μόνο γι' αυτό  του αξίζει να τον αποχαιρετήσουμε με τον σεβασμό που του πρέπει και μας πρέπει.