"Του νεκρού αδερφού". Από τον Άδωνι στo "Resident evil"

Η ανάρτηση που ακολουθεί περιέχει τα συμπεράσματα στα οποία καταλήξαμε με τα παιδιά της Α΄Λυκείου Μεθάνων κατά την ενασχόλησή μας με την παραλογή "Του νεκρού αδερφού".

Η υπόθεση

Η παραλογή έλκει την καταγωγή της από τον αρχαίο μύθο του Αδώνιδος που σχετίζεται με τις, μητριαρχικού χαρακτήρα και εδραζόμενες στο συναίσθημα, "σεληνιακές" λατρείες της βλάστησης, του κύκλου της ζωής κι είναι ιδιαίτερα συχνή η παρουσία του στις θρησκείες των αρχαίων πολιτισμών. 

Ενδεικτικά θα αναφέρουμε, πρώτα, τον κοντινό μύθο της Δήμητρας και της Περσεφόνης, τη διαμάχη του Όσιρι με τον Σεθ στο Αιγυπτιακό πάνθεο κ.α. Θα τονίσουμε, ώστε να καταστεί φανερή η δύναμη του μύθου της αναγέννησης, έπειτα, ότι έγινε αντικείμενο οικειοποίησης και από τις λογικοκρατικές "ηλιακές" θρησκείες, με χαρακτηριστικά παραδείγματα τη ρωμαϊκή γιορτή του Ανίκητου Ήλιου στις 25 Δεκεμβρίου (Μέρα του χειμερινού ηλιοστασίου στους αρχαίους χρόνους. Μετά την πιο μεγάλη νύχτα του χρόνου, η μέρα άρχιζει να μεγαλώνει συμβολίζοντας την νίκη του φωτός έναντι του σκότους), μέρα επίσης των γενεθλίων του Περσικού θεού Μίθρα και - όχι τυχαία- των Χριστουγέννων. Να σημειωθεί, ιδιαίτερα, ο μύθος του Ζαγρέα, τον οποίο κατασπάραξαν οι Τιτάνες και από την καρδιά του ο Δίας έφτιαξε τον Διόνυσο, τον κατεξοχήν ελληνικό θεό της βλάστησης και του κρασιού, τον οποίο ερμηνεύσαμε ως μια απόπειρα "συμφιλίωσης" των πατριαρχικών θρησκειών με τις θρησκείες της βλάστησης, ως ένα είδος θρησκευτικού συγκρητισμού. 

Επιστρέφοντας στον μύθο του Αδώνιδος, ο  πανέμορφος Άδωνις γίνεται ερωτικό αντικείμενο του πόθου της Αφροδίτης και της Περσεφόνης - ο Δίας παρεμβαίνει κι επιλύει τη διαφορά δίνοντάς τον για μερικούς μήνες σε καθεμία. Αποτέλεσμα των μηχανορραφιών των δύο αντίζηλων είναι κάποια στιγμή να πεθάνει ο Άδωνις κι ο Δίας επεμβαίνει ξανά, για να δώσει λύση στο δράμα και τη θλίψη των ερωτευμένων θεαινών, επιτρέποντας (την άνοιξη) να γυρίσει ο Άδωνις στη Γη και την Αφροδίτη και να επιστρέφει τον χειμώνα στον Άδη και την Περσεφόνη. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Άδωνις γίνεται το μήλο της έριδας των αυτοδιατειθέμενων ερωτικά θεαινών που τον διεκδικούν και ο ίδιος δεν έχει κανέναν λόγο... Φαίνεται, όμως, και στον μύθο, η μετάβαση από τις σεληνιακές, μητριαρχικές "λατρείες της Γης", στις πατριαρχικές  "λατρείες του Ήλιου", καθώς ο Δίας (ως άλλος Σολομώντας, κι αυτό δεν είναι τυχαίο) είναι αυτός που επεμβαίνει για να λύσει τις γυναικείες διαφορές, θεμελιώνοντας το στερεοτύπο που θέλει τις γυναίκες να τρώγονται και να ξεμαλλιάζονται μεταξύ τους. Ο μύθος αυτός επιβίωσε στις πατριαρχικές κοινωνίες που τον  ακολούθησαν, ενδύθηκε τα στερεότυπά τους κι εμποτίστηκε από τις αντιλήψεις τους. Έτσι, έμεινε το βασικό στοιχείο του μύθου, η ανάσταση εκ νεκρών, προσαρμοσμένο όμως στις κοινωνικές συνθήκες. Κι ο Κωσταντής επιστρέφει για να κλείσει τους λογαριασμούς του, όπως κάνει ο άντρας ο σωστός ...

Τα πρόσωπα

Η Αρετή: Είναι πολύτιμη και καλομαθημένη. Μονάκριβη μέσα σε εννιά αγόρια, γίνεται αντικείμενο συνεχούς φροντίδας και προσοχής από τη μάνα της. Τα αδέρφια της φαίνεται ότι την αγαπούν κι αυτά. Ωστόσο, δεν υπάρχει η παραμικρή νύξη ότι ερωτήθηκε για τον προξενιό που την αφορούσε

"στ΄αστρί και στον αυγερινό έπλεκε τα μαλλιά της "

και δεν συμμετείχε στο σχετικό οικογενειακό συμβούλιο που θα έκρινε τον γάμο της και την μετάβασή της στη Βαβυλώνα (η οποία δεν σχετίζεται με την συγκεκριμένη ιστορική πόλη στο μυαλό του λαού, αλλά με ένα μέρος πολύ πολύ μακριά). Όύτε κι ο αναστημένος Κωσταντής τη ρώτησε. Αγαπάει την οικογένειά της και φαίνεται υπάκουη, καθώς  κάνει ό,τι της λένε χωρίς αντιρρήσεις (όχι σαν κάτι άλλες!)... Η υπακοή της φαίνεται και από την αντίδρασή της κατά τη διάρκεια του ταξιδιού της επιστροφής. Αν και αντιλαμβάνεται ότι κάτι αφύσικο συμβαίνει, δεν το ερευνά παραπάνω, μένοντας στις βιαστικές εξηγήσεις που τις δίνει ο αδερφός της.  Μετά την επιστροφή της - όπως και η μάνα της-    παύει να έχει το παραμικρό ενδιαφέρον για τον αφηγητή και πεθαίνει ώστε να τελειώσει η παραλλαγή με τον αμετάκλητο τελεσίδικο τρόπο που τελειώνει ένα διήγημα.

Οι οχτώ αδερφοί: Περιφερειακά προσωπα της ιστορίας. Δεν συμφωνούν με τον γάμο της αδερφής τους αλλά η γνώμη τους δεν λαμβάνεται υπόψιν. Μετά το θάνατο τους, δεν έχουν κανέναν όρκο να ξεπληρώσουν και... παραμένουν νεκροί.

Ο Κωσταντής: Φαίνεται να είναι η κυρίαρχη φιγούρα στην οικογένεια. Αναπληρώνει τον πατέρα είτε γιατί είναι ο πρωτότοκος και τον έχει "δικαιωματικά" υποκαταστήσει είτε γιατί είναι ο μικρότερος (ο βενιαμίν, το στερνοπούλι, ο χαϊδεμένος) κι έχει μάθει να περνάει το δικό του. Περισσότερο πιθανό θεωρείται το πρώτο. Στο οικογενειακό συμβούλιο, αντιτίθεται στις απόψεις της μάνας και

"Πουλάκια είναι κι ας κελαηδούν..."

των αδερφών του αναφορικά με τον γάμο της αδερφής τους, τον οποίο προσεγγίζει βάσει της λογικής, βλέποντάς τον σαν μια ευκαιρία να ανοίξει μια εμπορική αντιπροσωπεία, έναν σταθμό για τα επαγγελματικά ταξίδια του. Η άποψη του υπερισχύει. "Μεθυσμένος" από την εξουσία και την δύναμη που διαθέτει τώρα και μη υπολογίζοντας το ασαφές του μέλλοντος, αψήφιστα και ασυλλόγιστα, αφήνεται να δεθεί από τον όρκο της μάνας του, να πάει και να φέρει την Άρετη αν συμβεί κάτι κακό -γεγονός που τον "εξαναγκάζει" έπειτα να αναστηθεί εκ νεκρών για να τον τηρήσει. Εκτελεί την αποστολή του ευσυνείδητα, χωρίς συναισθηματισμούς κι αποσύρεται πάλι στον τάφο του...

Η μάνα: Το άλλο κύριο πρόσωπο της ιστορίας. Φαίνεται να αγαπάει όλα της τα παιδιά, ιδιαίτερα όμως την Αρετή. Αντιστέκεται σθεναρά, αν και γυναίκα, με την δύναμη που της δίνει η ιδιότητα της μάνας,  στον επικείμενο γάμο της Αρετής στο οικογενειακό συμβούλιο καθώς, όπως φαίνεται, την χρειάζεται για συναισθηματικό αποκούμπι, αλλά δεν κατορθώνει να τον αποτρέψει... Με τη συναισθηματική εξουσία που έχει ως μάνα όμως, εξαναγκάζει τον Κωσταντή να πάρει τον όρκο ο οποίος προωθεί καταλυτικά την εξέλιξη της υπόθεσης καθώς η δύναμή του είναι τόσο ισχυρή ώστε τελικά γίνεται αιτία να παραβιαστούν οι νόμοι της φύσης. Μετά τον θάνατο των παιδιών της, εμφανίζεται συντετριμμένη από τον χαμό τους, φαίνεται όμως ότι δεν έχει ξεπεράσει την απώλεια της κόρης της, ούτε έχει ξεχάσει τον ρόλο του Κωσταντή σ' αυτήν. Έτσι, ενώ μοιρολογεί τα άλλα της παιδιά, αυτόν τον καταριέται και του υπενθυμίζει τον όρκο του. Στο τέλος του ποιήματος, εμφανίζεται κλεισμένη στο σπίτι, δείγμα του πένθους της αλλά και ίσως νύξη της συνήθειας που υπήρχε σε κάποιες περιοχές, οι χήρες γυναίκες να αποσύρονται από την κοινωνική ζωή. Μετά την έλευση της Αρετής, παύει να έχει δραματουργικό ενδιαφέρον ως πρόσωπο και, όπως είπαμε, πεθαίνει.

Τα πουλιά:  Η παρουσία τους δεν προωθεί ιδιαίτερα τη δράση και εκλήφθηκαν σαν πρόσωπο για τους εξής λόγους: Αρχικά, θεωρήσαμε ότι λειτουργούν όπως ο χορός στην αρχαία τραγωδία. Χωρίς να επεμβαίνουν στη δράση, τη σχολιάζουν και αποτελούν τη φωνή της κοινής γνώμης. Κι έπειτα, γιατί λειτουργούν ως η φωνή της φύσης που διαμαρτύρεται για την υπέρβαση των νόμων της, ενώ παράλληλα, επιτείνουν τη μυστηριακή και απόκοσμη ατμόσφαιρα της παραλογής και προετοιμάζουν την Άρετη ώστε να αντιληφθεί το παράξενο, εξωλογικό, αφύσικο γεγονός που συμβαίνει. Η παρουσία τους εντάσσεται στη χαρακτηριστική συνήθεια των παραλογών, κυρίως, να δίνουν φωνή στα άψυχα αντικείμενα και στα ζώα, συνήθως δε στα πουλιά τα οποία, εξαιτίας της ελευθερίας κινήσεων που έχουν λόγω των φτερών τους, μπορούν να δουν και να σχολιάσουν τα πάντα...

Η δομή της οικογένειας
Όπως και πιο πάνω αναφέρθηκε, από τον αρχικό μύθο παρέμεινε το βασικό του στοιχείο, αυτό της ανάστασης- καθώς, όμως, ενσωματώθηκε ο μύθος στις παραδόσεις μιας διαφορετικής κοινωνίας τροποποιήθηκε ώστε να ταιριάζει στις συνήθειες και τις νόρμες της κοινωνίας αυτής. Βλέπουμε, δηλαδή, ότι ο Κωνσταντίνος απεγδύεται τον ρόλο γλάστρας που είχε επιφυλάξει ο αρχικός μύθος στον Άδωνι κι αυτή τη φορά είναι η Αρετή το άβουλο ον που αντιμετωπίζεται ως αντικείμενο, έστω και πολύτιμο,  που άγεται και φέρεται από τις αποφάσεις των άλλων. Η δομή της οικογένειας που προκύπτει είναι η τυπική πατριαρχική οικογένεια και μάλιστα στην ελληνική της εκδοχή. Απουσία του πατέρα, τον ρόλο του αρχηγού έχει αναλάβει το πρεσβύτερο αρσενικό μέλος της οικογένειας (ο Κωσταντής) του οποίου ο ρόλος στα οικογενειακά συμβούλια είναι αντίστοιχος με αυτόν των βασιλιάδων στις ομηρικές συνελεύσεις των Αχαιών. Όταν χρειαστεί, επιβάλλει τη γνώμη του ακόμα κι όταν όλοι διαφωνούν, σαν τον Αγαμέμνονα. Οι φορείς μικρότερης εξουσίας (ο Αχιλλέας στην Ιλιάδα και η μάνα εδώ, η οποία, όπως είπαμε, αντλεί την όποια δύναμή της από τη μητρική της ιδιότητα) μπορούν να επιχειρηματολογήσουν και να υποστηρίξουν την άποψή τους αλλά δεν μπορούν να την επιβάλουν. Τέλος, όπως ο στρατός στην συνέλευση των Αχαιών, και τα υπόλοιπα αδέρφια και κυρίως η Αρετή- στην παραλογή που εξετάζουμε- υπάρχουν και εκείνοι που περιορίζονται στον ρόλο του κοινού και δεν εκφέρουν λόγο,  κι ας τους αφορούν άμεσα όποιες τυχόν αποφάσεις ληφθούν. Να σημειωθεί, τέλος, ότι η παραλογή είναι ενδεικτική του τρόπου με τον οποίο γίνοταν οι γάμοι μέσα σε τέτοιες κοινωνίες.

Η εξουσία

Μια και αναφερθήκαμε στην οικογενειακή εξουσία, ας δούμε και λίγο ποιος είναι ο χαρακτήρας της. Η παραλογή τιτλοφορείται "Του νεκρού αδερφού" υποδηλώνοντας έτσι τον καταλυτικό ρόλο του Κωσταντή και την αξία και την δύναμη που έχει, πράγματα δηλαδή που επαληθεύονται κατά την εξέλιξη της υπόθεσης. Δεν πρέπει να διαφύγει της προσοχής μας, όμως, ότι δεν αναφέρεται με το όνομά του. Η ταυτότητα του προσδιορίζεται μέσω της θέσης του στην οικογένεια. Κι ενώ θα περιμέναμε ο τίτλος να είναι "Του νεκρού γιου", εφόσον η διάσταση απόψεων μεταξύ αυτού και

"Κατέβηκε, αγκαλίαστηκαν κι απέθαναν κι οι δυο..."

της μάνας είναι που προωθεί την ιστορία, αυτοί είναι τα ενεργά πρόσωπα, βλέπουμε να προσδιορίζεται μέσω της αδερφικής του ιδιότητας, πράγμα που εισάγει και την Αρετή στην υπόθεση και φανερώνεται έτσι η σπουδαιότητα της. Η οποία όμως δεν είναι αποτέλεσμα των πράξεων ή των αποφάσεων της Αρετής, της προσωπικότητας της εν γένει, αλλά περισσότερο αντικατοπτρίζει την αντίληψη της  παραδοσιακής ελληνικής οικογένειας για τα κορίτσια. Μπορεί να προσδώσουν περηφάνια ή ντροπή στην οικογένεια: άρα, πρέπει να ξέρεις πώς να τα "διαχειριστείς".
Με τη μάνα τα πράγματα είναι λίγο πιο περίπλοκα. Γιατί ενώ το ποίημα τιτλοφορείται "Του νεκρού αδερφού", η παραλογή (δομημένη εξάλλου και σε σχήμα κύκλου με την μάνα στην αρχή να περιποιείται την κόρη και στο τέλος να την αγκαλιάζει και να πεθαίνουν) ο εξωδιηγητικός, παντογνώσης  και αποστασιοποιημένος  αφηγητής ξεκινάει με μια προσφώνηση στην μάνα κάνοντας έκδηλη την συναισθηματική του προτίμηση σ' αυτή και προοιωνίζοντας το καταλυτικό της παρουσίας της. Γιατί, ενώ δεν καταφέρνει μεν να αποτρέψει το γάμο της Αρετής, η συναισθηματική πίεση που ασκεί στον Κωσταντή είναι τέτοια, που τον κάνει να σηκωθεί από τον τάφο του, παρεούλα με τα οιδιπόδειά του, και να κάνει τελικά, σαν καλός γιος, αυτό που θέλει η μάνα του.

  Συνοψίζοντας, να πούμε ότι τελικά οι σχέσεις  μέσα στη συγκεκριμένη οικογένεια μπορεί να καθορίζονται από τους όρους και τους περιορισμούς που θέτει η πατριαρχική παραδοσιακή κοινωνία αλλά, κατά τα λοιπά, εμφανίζεται το τυπικό πλέγμα οικογενειακών σχέσεων, ανεξαρτήτως κοινωνιών ή εποχών. Τα μέλη της οικογένειας προσπαθούν με βάση τη θέση τους στην οικογένεια, τη δύναμή τους και  τον ρόλο τους σ΄αυτή να προωθήσουν τα θέλω τους- που ενίοτε  συγκρούονται με τα αντίστοιχα άλλων μελών- καταφεύγοντας σε ποικίλες τακτικές και σε συναισθηματικές πιέσεις και εκβιασμούς, έστω και αθώους, καλοπροαίρετους και καλών προθέσεων. Η εντελώς παθογενής οικογένεια που πρωταγωνιστεί στην ταινία "Οικογενειακή γιορτή" του Τόμας Βίντεμπεργκ, μπορεί να είναι ακραίο αλλά χαρακτηριστικό παράδειγμα. 

Υ.Γ.: Να σημειωθεί ωστόσο, κι επιτρέψτε μου την -ας την πούμε- ύβρη, η μεσσιανιστικά φεμινιστική χροιά που δίνει στον μύθο των νεκροζώντανων η σειρά ταινιών (λιγότερο τα αντίστοιχα βιντεοπαιχνίδια) "Resident Evil". H ... Αρετή των ταινιών αυτών, η  Άλις (όχι  πια στην  "χώρα των θαυμάτων" αλλά στην "χώρα των ζόμπι"), εξοπλισμένη με υπεράνθρωπες δυνάμεις κι επαναληπτικά όπλα,  αποτελεί τη μοναδική ελπίδα των ανθρώπων από τις στρατιές των ζόμπι που κατακλύζουν τον κόσμο, ως απόρροια ενός αποτυχημένου επιστημονικού πειράματος. Αρπάζει τα πιστόλια της, λοιπόν, κι όποιον (ξανα)πάρει ο Χάρος... Ένα θα σας πω! Τα ζόμπι δεν θέλουν να την ξέρουν...

 

Υ.Γ: Δείτε κι αυτό: