Για το "μπαρ"

Όποιος μπήκε γιατί νομίζει ότι είναι υποχρεωτικό...
Να την "κάνει"!
ΤΩΡΑ!!!!!!!!!!!!!!!

(Εκτός από όταν δεν έχουμε βιβλία... Τότε είναι υποχρεωτικό... Για γκελ μπουρντά, καμάρια μου!)

Δευτέρα 8 Οκτωβρίου 2012

Η εκπαίδευση των παιδιών στην Αρχαία Αθήνα

Τα παιδιά της Α' Γυμνασίου συνήθως αγχώνονται για την αλλαγή και την προσαρμογή τους στη μεγαλύτερη εκπαιδευτική βαθμίδα, παραξενεύονται με τη συχνή εναλλαγή καθηγητών ανά διδακτική ώρα στην τάξη, παλεύουν να συνηθίσουν το στυλό αντί του μολυβιού και, κυρίως, τρέμουν τη γνωριμία τους με το εντελώς καινούριο γι' αυτά αντικείμενο των Αρχαίων Ελληνικών.

Για να κάνω τη συνήθη παρέκβασή μου, ανακαλώντας τις δικές μου πρώτες μέρες στο Γυμνάσιο, μάλλον περίμενα πώς και πώς το μάθημα των Αρχαίων: όχι πως γενικότερα μ' ενθουσιάζει το καινούριο - έστω κι αν είναι άλλο πράγμα- αλλά φαινόμουν πως είχα την πετριά της φιλολόγου καθώς πετούσα τη σκούφια μου για ό,τι είχε να κάνει με γραμματική. Καταλάβαινα, ωστόσο, ότι η πλειονότητα των συμμαθητών μου δεν είχε την ίδια άποψη κι είχαν πάρει με χείριστο μάτι τα Αρχαία. Αυτή δε η παράδοση καλά κρατεί: τώρα που επέστρεψα -ως καθηγήτρια πια- στα Αρχαία της Α' Γυμνασίου, συναντώ παιδιά με δαγκωμένες ματιές ακόμα περισσότερο από τότε (έχει να κάνει με την γενικότερη αποστροφή τους για τα γλωσσικά μαθήματα αλλά μην αρχίσω μ' αυτό γιατί και θα συγχυστώ και δε θα τελειώσει η παρέκβασή μου ούτε εις τους αιώνας των αιώνων)
Η φετινή μου, ωστόσο, φιλοδοξία είναι μαζί με τα παιδιά της Α' Γυμνασίου Παραδεισίου να ανακαλύψουμε την ομορφιά αυτής της παλαιότερης μορφής της ελληνικής γλώσσας που υπάρχει και διαπερνά και αιωρείται ανάμεσα σε δασείες και περισπωμένες, σε κλίσεις ουσιαστικών και ρημάτων, σε απαρεμφατικές συντάξεις και μετοχές, σε οικογένειες λέξεων και στα αρχαία κείμενα του σχολικού (και όχι μόνο) βιβλίου. 
Άλλωστε, όπως διαπιστώνουμε και στην ενότητα 2, ούτε τα παιδιά της Αρχαίας Αθήνας δε γλίτωναν τη βάσανο του σχολείου: μόλις έπαιρναν τη βασική αγωγή -κυρίως ηθικού περιεχομένου- από το σπίτι τους, τσουπ, άλλαζαν σπιτικό και πήγαιναν στα σπίτια δασκάλων (αυτό θα πει κατ' οίκον διδασκαλία) για να λάβουν τη βασική μόρφωση. Για να δούμε, όμως, με περισσότερες λεπτομέρειες το εκπαιδευτικό σύστημα της εποχής...

Μέχρι τα επτά τους χρόνια, αγόρια και κορίτσια ανατρέφονταν σπίτι κυρίως από τη μητέρα και την παραμάνα, μια δούλη ή φτωχή ελεύθερη γυναίκα που τάιζε, φρόντιζε, κοίμιζε το παιδί αλλά κυρίως δενόταν συναισθηματικά μαζί του ως δεύτερη μητέρα.  Βοηθητικό ρόλο σ' αυτήν την προσχολική αγωγή είχε ο παιδαγωγός, ένας μορφωμένος συνήθως ξένος δούλος, ο οποίος κρατούσε έναν καίριο καθοδηγητικό ρόλο μέχρι την ενηλικίωση του παιδιού: του δίδασκε τρόπους καλής συμπεριφοράς (savoir-vivre και savoir-faire), το συνόδευε στα μαθήματα ή όπου αλλού, επέβλεπε τα διαβάσματα και την πρόοδό του και, άμα το παιδί ήταν κομματάκι ζωηρό, έθετε και σε λειτουργία τη βέργα του -κοινώς, έπιπτε ράβδος! 
Δεν είναι τυχαίο που στο πρωτότυπο κείμενο τελευταίος αναφέρεται σ' αυτή τη σειρά ο πατέρας, που δεν είχε ιδιαίτερη ανάμειξη στην ανατροφή των παιδιών αφού έλειπε ολημερίς στη δουλειά 
 χωρίς να πολυενδιαφέρεται για την εκπαίδευση των τέκνων του. 
παιδικό παιχνίδι 
Η βασική τελοσπάντων παιδεία που έπαιρναν τα μικρά αθηναιόπουλα κυρίως αφορούσε την ηθική τους διάπλαση και τον εθισμό τους μέσω παιχνιδιών, παραμυθιών/μύθων
και συστάσεων (μην ξεχνάμε τη ράβδο!) στη σωστή κι ενάρετη συμπεριφορά.


Κάπου εκεί, όμως, στην ηλικία των επτά ετών, οι δρόμοι αγοριών-κοριτσιών χωρίζονταν: τα αγόρια πήγαιναν σχολείο ενώ τα κορίτσια έμεναν σπίτι. Στην αρχαία Αθήνα, δεν εκτιμούσαν ιδιαιτέρως τις γυναίκες για την προσωπικότητά τους - και πώς να το κάνουν εξάλλου, όταν οι γυναίκες αποκλείονταν από τη μόρφωση και, άρα, από οποιασδήποτε μορφής εξέλιξη; Κλεισμένες  στα σπίτια τους, μάθαιναν γραφή κι ανάγνωση από τη μητέρα (κολλυβογράμματα σα να λέμε) και κυρίως διδάσκονταν να ράβουν, να κεντάνε, να 'ναι καλές νοικοκυρές κι άξιες οικοδέσποινες. 
γυναικείες ασχολίες...
Κι όταν ερχόταν ο καιρός τους, απλώς άλλαζαν κύρη και παραδίδονταν από τον πατέρα (έναντι προίκας βεβαίως-βεβαίως) στον επόμενο κύρη τους, τον σύζυγό τους με βασικό σκοπό του γάμου την τεκνοποιία... Και φτου κι απ' την αρχή! Δεν είναι τυχαίο ότι οι λίγες γυναίκες που συγκέντρωναν την εκτίμηση του ανδρικού φύλου και θεωρούνταν ισάξιες με κείνους συζητήτριες ήταν οι εταίρες (για παραδείγματα: ένα ιστορικό πρόσωπο, η Ασπασία, κι ένα λογοτεχνικό, η Διοτίμα), οι μοναδικές εκπρόσωποι του γυναικείου φύλου οι οποίες βέβαια μπορούσαν να μορφωθούν. Ο φεμινισμός δεν είχε ακόμα ανακαλυφθεί στην αρχαία Αθήνα και ούτε είχε ανακαλυφθεί η δωρεάν παιδεία...
Ούτε πάντως όλα τα αγόρια γενικότερα αξιώνονταν μεγάλης μόρφωσης καθότι η παιδεία ήταν ακριβό αγαθό: δεν υπήρχε -τουλάχιστον στην Αθήνα γιατί στη Σπάρτη ας πούμε κάτι γινόταν- κρατική μέριμνα για την εκπαίδευση των νέων. Οι διδάσκαλοι ήταν όλοι ιδιωτικοί υπάλληλοι (μάλλον ελεύθεροι επαγγελματίες, αν χρησιμοποιήσουμε σημερινή ορολογία) που πληρώνονταν από τους γονείς των παιδιών για την πολύτιμη υπηρεσία τους να μορφώσουν τα αγόρια τους. Γι' αυτό μόνο οι γόνοι πλούσιων οικογενειών συνέχιζαν με ανώτερες σπουδές (π.χ. φιλοσοφία, μαθηματικά) ενώ οι υπόλοιποι έμεναν στα βασικά. Από την ποδιά, εεε τον χιτώνα, δηλαδή, της μάνας και της παραμάνας τους, τα αγόρια παραλάμβαναν ο γραμματιστής, ο κιθαριστής κι ο παιδοτρίβης για να τα ασκήσουν στη γραφή και την ανάγνωση, τη μουσική και τη γυμναστική αντίστοιχα.
Ο γραμματιστής επί το έργον!
Εύκολα καταλαβαίνουμε σήμερα, στην γραμματισμένη μας κοινωνία, την ανάγκη της εκμάθησης γραφής κι ανάγνωσης. Ο γραμματιστής λοιπόν δίδασκε στα παιδιά πώς να γράφουν και να διαβάζουν με τα λιγοστά εποπτικά του μέσα: τη γραφίδα και τα πινάκια και τα τότε αναγνωστικά που -μαντέψτε- δεν ήταν άλλα από τα έπη του Ησιόδου και του Ομήρου. Ναι, καλά καταλάβατε: από τότε κάνουν Ιλιάδα και Οδύσσεια στα σχολεία. Εμείς, που έχουμε τη δυνατότητα λόγω του διαδραστικού πίνακα, μπορούμε να ακούσουμε πώς περίπου διάβαζαν τότε το προοίμιο της Οδύσσειας: 
 
Και βέβαια, ακόμα πιστεύουμε στο περίφημο νοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖ -χώρια που η Αθήνα είχε να ανταγωνιστεί μονίμως μια στρατιωτική Σπάρτη κι έπρεπε να διαθέτει δυνατούς πολίτες- άρα, ναι, και ο παιδοτρίβης που κοπανούσε τα αγόρια στα γυμνάσια και τις παλαίστρες δικαιολογείται. Αλλά, γιατί στα βασικότερα αντικείμενα που έπρεπε να κατέχουν οι άνδρες της Αθήνας συγκαταλεγόταν η μουσική; Ούτε αυτό είναι δύσκολο να το κατανοήσουμε, βεβαίως, αν αναλογιστούμε τον πολιτισμό αυτής της πόλης: ένας πολιτισμός του μέτρου και της αρμονίας (όχι τυχαία οι όροι είναι μουσικοί). Όχι πως στην πραγματικότητα όλα ήταν αρμονικά και δεν υπήρχαν πολλές... παραφωνίες αλλά το ιδανικό που πρέσβευαν ήταν η ισόρροπη ανάπτυξη σώματος, πνεύματος και ψυχής. Κανένας δεν είναι ολόπλευρα καλλιεργημένος άνθρωπος αν δεν έχει ασκήσει το σώμα του, δεν έχει επεκτείνει τους πνευματικούς του ορίζοντες και δεν έχει βαθύνει τον χαρακτήρα και τη συμπεριφορά του.
Να πού χρησίμευε η μουσική -στην ημέρωση του χαρακτήρα- και να γιατί είχαν διαλέξει τα συγκεκριμένα αντικείμενα για τη βασική εκπαίδευση των παιδιών, για να χτίσουν τον περίφημο καλὸν κἀγαθὸν πολίτην
Αν το καλοσκεφτούμε, και σήμερα αυτό είναι το ιδανικό της εκπαίδευσης: η ολόπλευρη καλλιέργεια των παιδιών -και όχι μόνο των αρσενικών ούτε των πλουσίων- αλλά όλων. Όσο και να γκρινιάζουμε, η παιδεία είναι δωρεάν γιατί δεν υπάρχει κανείς να μας αποκλείσει απ' αυτήν, αρκεί να θέλουμε εμείς οι ίδιοι να την αποκτήσουμε. Μην πάρετε, λοιπόν, πρωτάκια μου, με κακό μάτι το μάθημα των Αρχαίων γιατί, ως μάθημα κι αυτό, σαν όλα τα μαθήματα, στόχο έχει να μας κάνει καλύτερους...

Υ.Γ. Εξάλλου, τίποτε δεν έχει αλλάξει από τότε στην ελληνική πραγματικότητα... 

4 σχόλια:

Kakos Lykos είπε...

Η πρώτη σας φετινή ανάρτηση, θαρρώ, κυρία συνάδελφε... Μας λείψατε...

Asim είπε...

Εξαιρετική ανάρτηση! Θα ήθελα να προσθέσω κάτι σχετικά με την διδασκαλία της μουσικής στην αρχαία Αθήνα. Στο βιβλίο του Όλιβερ Σακς "Μουσικοφιλία" αναφέρεται, με απλά λόγια, ότι η ανάπτυξη της μουσικής ικανότητας επηρεάζει την ενεργοποίηση του μέρους του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνο για την ομιλία (σελ. 311). Επίσης, αναφέρεται η προφορική παράδοση που μεταδίδεται μέσω της μουσικής και δίνονται ως παράδειγμα τα ομηρικά έπη που απαγγέλονταν (σελ. 330). Αναρωτιέμαι αν αυτοί είναι κάποιοι από τους λόγους που οι αρχαίοι Αθηναίοι επέλεξαν να διδάσκουν την μουσική ως ένα βασικό μάθημα.

gia_des είπε...

Ευχαριστώ για το σχόλιο και για τις πολύ χρήσιμες παρατηρήσεις!
Νομίζω-χωρίς να είμαι σίγουρη πού το έχω διαβάσει- ότι η μουσική είναι ολιστική διαδικασία που όντως βοηθά την ενεργοποίηση και ανάπτυξη της ομιλίας. Μην ξεχνάμε ότι η αρχική σημασία της λέξης 'έπος' είναι λόγος...

Asim είπε...

Είναι πραγματικά πολύ ενδιαφέρον!