Αρετή και Αρετούσα: Βίοι αντίθετοι! (Βιτσέντζου Κορνάρου: Ερωτόκριτος, Ήρθεν η ώρα κι ο καιρός. Ε, 767-818)

Ενδιαφέροντα είναι τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγουμε, εάν συγκρίνουμε, με βάση  τις αντιδράσεις τους στο θέμα του γάμου, την Αρετή από το τραγούδι "Του Νεκρού Αδερφού" και την Αρετούσα, την ηρωίδα του "Ερωτόκριτου" του Βιντσέντζου Κορνάρου, του εμβληματικού έργου της Κρητικής Σχολής. Η Αρετούσα αποδεικνύεται, πάρα το υποκοριστικό του ονόματος της,  κάθε άλλο από μικρή...

  Ας τα πάρουμε τα πράγματα από την αρχή... Περίπου την ίδια εποχή- ένα αιώνα πάνω, έναν αιώνα κάτω- με τον Ρωμαίο και την Ιουλιεττα, ακόμη ένα λογοτεχνικό ρομάντζο τάραξε τα λιμνάζοντα νερά του καθωσπρεπισμού. Κι αν για τους Βερονέζους ερωτευμένους η εμμονή στον έρωτα τους οδήγησε στη τραγωδία, τα πράγματα δεν είναι έτσι για τους "Αθηναίους" αντίστοιχους τους. Από την αρχή, ας πούμε, τα πράγματα είναι διαφορετικά... Ο Ρωμαίος και η Ιουλιέττα είναι ίσοι κοινωνικά.  Aπλά οι οικογένειες τους εχθρεύονται θανάσιμα η μία την άλλη.

Με το δικό μας το ζευγάρι, τον Ερωτόκριτο και την Αρετούσα, τους ήρωες του "Ερωτόκριτου"  υπάρχει μια- μικρή μεν αλλά υπαρκτή- κοινωνική ανισότητα κι αυτή είναι που προκαλεί όλα τους τα προβλήματα. Ο Ερωτόκριτος είναι γιος του Πεζόστρατου, ενός συμβούλου του Ηράκλη, του  βασιλιά μιας  αρχαίας, αλλά μη ιστορικής, Αθήνας. Η Αρετούσα είναι η κόρη του βασιλιά. Οι δυο τους μεγαλώνουν μαζί κι ο Ερωτόκριτος ερωτεύεται την Αρετούσα που ανταποκρίνεται. Ο ερωτευμένος νέος πείθει τον πατέρα του να την ζητήσει σε γάμο... Παρά τους δισταγμούς του, ο πατέρας του πηγαίνει στον βασιλιά σε ένα επεισόδιο που θα θυμάστε ίσως από τη Γ΄Γυμνασίου...

Ο αλαζόνας βασιλιάς δηλώνει ότι μόνο σε βασιλόπουλο θα δώσει την κόρη του, διώχνει σκαιότατα τον πατέρα-προξενητή κι αποφασίζει να εξορίσει τον Ερωτόκριτο. Τέσσερις μέρες του δίνει...

Ο ερωτευμένος νέος στον αποχαιρετισμό του στην αγαπημένη του- τα πολύ γνωστά σας "Θλιβερά Μαντάτα" δε δείχνει να τρέφει πολλές ελπίδες. Της εκφράζει μεν τον απεριόριστο έρωτά του αλλά δε διατηρεί αυταπάτες: "Κατέχω το κι ο κύρης σου γρήγορα σε παντρεύει.  Ρηγόπουλο, αφεντόπουλο σαν είσαι συ, γυρεύει.  Και δεν μπορείς ν' αντισταθείς σα θέλουν οι γονείς σου, νικούν τηνε τη γνώμη σου κι αλλάζει κι η όρεξή σου ...". Η ερωτευμένη βασιλοπούλα όμως, φαίνεται πως δεκάρα δεν δίνει για όλα αυτά και  προσέχει  μόνο τα τελευταία λόγια του Ερωτόκριτου, δυο από τους πιο ερωτικούς στίχους που έχουν γραφεί ποτέ: "Κάλλια 'χω εσέ με θάνατο, παρ' άλλη με ζωή μου. Για σένα εγεννήθηκε στον κόσμο το κορμί μου..."

 Αναγεννημένη και καθαγιασμένη από τον έρωτά της - άλλωστε κι η ίδια στο "Τραγούδι" της ήδη έχει καταλάβει πως "για με ξαναγεννήθηκε η φύσις των πραγμάτων"-

τολμάει να αντισταθεί στις οικογενειακές πιέσεις και τις πατρικές απειλές, στις κοινωνικές συμβάσεις εν γένει. Αντιστέκεται σθεναρά (η παθητική αντίσταση είναι το καταφύγιο του αδύναμου) στα προξενιά που της γίνονται και οδηγείται στη φυλακή από τον πατέρα της, μέχρι να αλλάξει γνώμη.
   Τέσσερα χρόνια μετά, η Αρετούσα είναι ακόμα στη φυλακή, ο Ερωτόκριτος είναι ακόμα εξόριστός και το βασιλόπουλο που αρνήθηκε η Αρετούσα επιτίθεται στην Αθήνα για να εκδικηθεί. Ο Ερωτόκριτος επιστρέφει μεταμφιεσμένος, μεταμορφωμένος από ένα μαγικό φίλτρο, νικάει σε κονταρομαχία τον καλύτερο μαχητή των εχθρών και διασώζει το βασίλειο.  Ο βασιλιάς του δίνει το μισό για να τον ανταμείψει, αλλά αυτός το αρνείται και ζητάει το χέρι της κόρης του, το οποίο και παίρνει (Καημένε βασιλιά!). Η Αρετούσα όμως αρνείται τον Ερωτόκριτο, που δεν έχει αποκαλύψει την ταυτότητα του, ακριβώς γιατί περιμένει τον Ερωτόκριτο. Αυτόν αγαπάει και επιμένει στην αγάπη της κλεισμένη στη φυλακή της... (Και φανταστείτε την κωμικο-τραγική ειρωνεία να ενέδιδε...). Στο σημείο αυτό, λίγο πριν την αποκάλυψη του Ερωτόκριτου και  το (ευτυχές) τέλος,   τοποθετείται το απόσπασμα του βιβλίου "Ήρθεν η ώρα κι ο καιρός". Στην αρχή περιγράφεται η οργιαστική ομορφιά της φύσης που προοιωνίζει την ευτυχή κατάληξη και για την οποία μπορείτε να διαβάσετε εδώ...

  Η Αρετούσα δεν εμφανίζεται καθόλου στο απόσπασμα, ωστόσο είναι πανταχού παρούσα. Η  αμετακίνητη αποφασιστικότητα, η σταθερότητα του χαρακτήρα της και η δύναμη του έρωτα της αποκαλύπτονται εμμέσως, πλην σαφώς. Αρχικά ο ποιητής, περιγράφοντας την είσοδο δυο πουλιών που ζευγαρώναν στο κελί της, κατορθώνει να μας περιγράψει τις  σκληρές συνθήκες ζωής στη φυλακή. Μόνο με ένα επίθετο. Σκοτεινή. Κι αυτό αρκεί.  Εφόσον ήδη μας έχει περιγράψει την ομορφιά της φύσης, τη λάμψη του ήλιου, τη δύναμη της ζωής κι η Αρετούσα εμφανίζεται να μην υποκύπτει στο πειρασμό, αποκαλύπτεται προδρομικά (ή... προσωλομικά) αληθινά "ελεύθερη πολιορκημένη". Έπειτα, ο λόγος δίνεται στη Φροσύνη, την  παραμάνα της, μια λαϊκή γυναίκα που τη συνόδευε κατά την φυλάκιση της,  κι εκείνη αντιλαμβάνεται σωστά πως τα πουλιά είναι οιωνός. Αλλά τον ερμηνεύει λάθος. Εικάζει, με τη λαϊκή σοφία που της έχει διδάξει σκληρά η ζωή,  πως σημαίνει ότι θα σταματήσει να είναι αρνητική στον γάμο, θα ξεχάσει τον Ερωτόκριτο, θα παντρευτεί τον ξένο και θα απελευθερωθεί... Κι από τα επιχειρήματά της, μολονότι τονίζει στο τέλος πως ο ξένος γλύτωσε την πατρίδα της κάνοντας έναν έμμεσο συναισθηματικό εκβιασμό, το ισχυρότερο είναι η ανάγκη υπακοής στην οικογένεια. "Υποτάξου στον πατέρα σου. Δεν μπορείς να του αντισταθείς. Εσύ θα μείνεις στη φυλακή κι αυτός εξορία.  Ακόμα κι αν πεθάνει ο πατέρας σου, οι εντολές δεν θα πάψουνε να ισχύουν..." Όμως, η Αρετούσα δεν την ακούει κι ανταμείβεται με τη δυνατότητα να μπορεί να τραγουδήσει στον Ερωτόκριτο - και συγχωρήστε μου τον αναχρονισμό- "Καινούρια τώρα ζωή ας ξαναρχίσουμε οι δυο μας..."

   Συγκρίνοντας, λοιπόν, τις δυο Αρετές, βλέπουμε πόσο ολωσδιόλου αντίθετα αντιδρούν στο θέμα του έρωτα και του γάμου, και κυρίως του γάμου από προξενιό. Η Αρετή εγκλωβισμένη από γεννησιμιού της στην αδιάκοπη φροντίδα της μητέρας της, αποκλεισμένη στους τέσσερις τοίχους της σπιτιού, μαθημένη να αντιμετωπίζεται σαν ένα πολύτιμο αντικείμενο, αφήνεται παθητικά και χωρίς αντίδραση σε μια αδιαμαρτύρητη αποδοχή των αποφάσεων των άλλων για την ίδια. Ίσως θα μπορούσαμε να πούμε ότι, σαν την Μουτζάν κι αυτή (εδώ, εδώ κι εδώ), μπορεί να αποδέχθηκε το γάμο της για να ξεφύγει από τον οικιακό εγκλεισμό της, πως ήταν ο μόνος τρόπος απόδρασης που εκ των πραγμάτων ήξερε. Την βλέπουμε όμως πιο μετά, το ίδιο πειθήνια, υπάκουα, αδιάφορα σχεδόν, να αφήνει την νυφική της κατοικία και να ακολουθεί τον αδερφό της. Ο θάνατος θα την βρει, ετεροπροσδιοριζόμενη πάντοτε, κομπάρσο στην ιστορία της ζωής της... 

   Η Αρετούσα αντίθετα, η καλομαθημένη βασιλοπούλα, γνωρίζει τον έρωτα κι αυτό αρκεί να την αλλάξει τελείως. Μπορεί να ταυτίζει τη ζωή της με τον Ερωτόκριτο, αλλά αυτό το κάνει αφού έχει μπορέσει να αυτοπροσδιοριστεί ίδια, είναι επιλογή της και το κατορθώνει ως ολοκληρωμένος άνθρωπος,  αψηφώντας παραδεδομένους θεσμούς και αντιλήψεις και μη διστάζοντας να συγκρουστεί με την πατρική εξουσία (με κάθε εξουσία ουσιαστικά, εφόσον ο πατέρας της είναι βασιλιάς) και τις κοινωνικές επιταγές... Κι αφού "πέρα πηγαίνει στην τιμή και την πεποιθησι" της κατορθώνει να ζήσει τον ερωτά της, εν πολλοις να καθορίσει η ίδια την μοίρα της.  Της γράφει κι ο Αλκίνοος ένα τραγουδάκι...

Ξέρετε πολλές που το πέτυχαν αυτό;

   Η κρητική κοινωνία του 17ου αιώνα, παράγωγο της οποίας είναι ο "Ερωτόκριτος", εξηγεί τη διαφορετικότητα αυτή στην συμπεριφορά των δύο Αρετών.  Η αναγκαστικά ειρηνική, μετά την  κατάλυση της βυζαντινής αυτοκρατορίας, συνύπαρξη Βενετών και Κρητικών έφερε την Κρήτη σε επαφή με την Αναγέννηση και τις ευεργετικές επιρροές της στο ανθρώπινο πνεύμα. Η αναπτύξη του θεάτρου στην Κρήτη υποδηλώνει την ύπαρξη ενός καλλιεργημένου  κοινού το οποίο  έχει την δυνατότητα να σκεφτεί ελεύθερα και να κρίνει... Και σε ένα τέτοιο περιβάλλον, η εμφάνιση μιας λογοτεχνικής ηρωίδας με τα χαρακτηριστκά της Αρετούσας κρίνεται επαρκώς αιτιολογημένη... 

Μισό λεπτό όμως, διέλαθε της προσοχής μας η άλλη  γυναικεία φιγούρα που υπάρχει στο απόσπασμα κι αυτό είναι άδικο... Λειτουργώντας αντιστικτικά στην Αρετούσα, η παραμάνα της εμφανίζεται πλήρως υποταγμένη στην αυθεντία, την κάθε αυθεντία, και μάλιστα εν πλήρει συνειδήσει, καθώς αυτό έχει μάθει ότι είναι αναγκαίο να κάνει  προκειμένου να επιβιώσει (Και δεν είναι τυχαίο ότι καμιά λαϊκή επανάσταση, αν και βασίστηκε στο λαό,  δεν ξεκίνησε από τον λαό... Είναι απασχολημένος να προσπαθήσει να επιβιώσει). Άλλωστε, αυτό που για την Αρετούσα θα μπορούσε να εκληφθεί ως καπρίτσιο για την παραμάνα θα ισοδυναμούσε με αυτοκτονία... Διόλου παράλογη η συμπεριφορά της λοιπόν... Η αριστοκρατική με φεουδαρχική χροιά κοινωνία που προαναφέρθηκε δεν θα μπορούσε να δεχτεί κάτι άλλο. Γιατί οι μικρές ελευθερίες που επιτρέπουν στον εαυτό τους η αριστοκρατική και  η, μόλις αναδυούμενη,  αστική τάξη ως κάτι ρομαντικά γοητευτικό, μπορεί να γίνουν κάτι επικίνδυνα ανατρεπτικό στα χέρια του λαού. Αφήστε που στην λαϊκή τάξη οι έρωτες δεν έχουν πάντα happy end... Όχι χωρίς κόστος τουλάχιστον... Αλλά για την ... τιμή της αγάπης θα αναφέρουμε πιο μετά,  στην "Τιμή και το Χρήμα"

Στο μεταξύ, θα μου επιτρέψετε να κλείσω με μια αναφορά σε ένα άλλο μεγάλο έρωτα που άντεξε "σχεδόν πενήντα χρόνια βάσανα και διωγμούς". Αυτόν που περιγράφεται στην ταινία του Παντελή Βούλγαρη "Πέτρινα χρόνια". Ευχαριστώ, gia_des, για το βίντεο...